Terugkijkend op mijn ontwikkelingsstappen op hifi-gebied kan ik wel zeggen dat in de beginfase, zo vanaf half jaren zeventig, deze behoorlijk werden beïnvloed door tenminste twee personen. Allereerst door Henri van Hessen van het toenmalige TransTec en importeur van Quad en KEF. Als jonge muziekstudent kwam ik af en toe binnen in het pand op de hoek van de Witte de Withstraat in Rotterdam, vanwege mijn interesse in hifi-apparatuur. Tijdens mijn opleiding aan het Rotterdams Conservatorium werkte ik ook vaak met Akai en Sony open reel recorders met ingebouwde speakers en eenvoudige microfoons. De geluidsresultaten waren niet altijd geweldig van kwaliteit. Ruis en vervorming waren vaak standaard, iets waarmee ik toen al moeilijk kon leven. Het was dan ook niet verwonderlijk dat ik enkele jaren later Quad ESL-63 elektrostatische luidsprekers en KEF 104-2 in huis had staan. Maar een tweede persoon liet mij echt voor het eerst met het fenomeen elektrostaat kennismaken: de roemruchte John Snijders van Snijders Hifi op de Rotterdamse Hoogstraat. Jarenlang kwam ik er soms wekelijks. Hij wist dat ik klassieke muziek studeerde en ook geïnteresseerd was in open reel. Ik hoor het hem nog zeggen: “luister nou eens een keer naar iets fatsoenlijks”. En hij demonstreerde mij de Stax SR-40 ‘Electret Earspeakers’ met bijbehorende SRD-4 adapter. Ik kan me de eerste luistersessie in zijn winkel nog herinneren, af en toe onderbroken door een voorbijrazende trein op het toen pal naast de winkel gelegen ijzeren spoorviaduct. En later bracht John mij ook aan de Revox B-77 open reel recorder (“je móet 2-sporen kiezen!”). Het begin van een serieuze hifi-basis. En nu, meer dan veertig jaar later, ben ik nog steeds ‘heavy user’ en liefhebber van Stax en staan bij mij thuis nog een Revox C270 en meerdere PR99’s volop te draaien.
Sommige merken in de hifi-wereld hebben tegenwoordig de status ‘legendarisch’. Vaak bestaan ze al lang, hebben een bijzondere technologie ontwikkeld en over de jaren verder verbeterd, of hebben altijd uitgeblonken in uniek vakmanschap bij de productie. Niet zelden zijn het kleinere fabrikanten, meer gefocust op evolutie dan op revolutie, en een tikkeltje conventioneel. Denk bijvoorbeeld aan SME, Leben of Quad. Voor de audioliefhebber wel gevaarlijk, want je kunt er een leven lang verliefd op raken. In dit rijtje hoort ook Stax thuis. De ‘earspeakers’ en ‘drivers’, die hun oorsprong reeds in de jaren vijftig van de vorige eeuw vonden.
Stax thuis door de jaren heen
Sinds die eerste Stax set ben ik steeds meegegroeid met de ontwikkeling van nieuwe Stax-modellen en ben ik ze, tot de dag van vandaag, ook voor professioneel gebruik gaan inzetten. Ik ben de tel kwijt geraakt van de sets, maar zo rond 1980 kocht ik de eerste SR-Labda en SRM-1 ‘driver unit’. Die laatste was een hele stap vooruit. Mijn oude SRD-4 moest nog worden verbonden met de luidsprekeruitgangen van mijn versterker, terwijl de SRM-1 al met een RCA kabel kon worden aangesloten op tape out en aan de voorzijde aansluitingen had voor normal en pro bias (waarover later meer). De jaren daarna kwamen er steeds nieuwe Labda-modellen bij mij in huis, totdat ik uiteindelijk de stap maakte naar de SR-007MK2 en SR-009, beide aangedreven door de Stax SRM-007tII buizenversterker.
Hoe werkt een elektrostaat?
Een conventionele hoofdtelefoon maakt gebruik van kleine luidsprekertjes: een koperen spoeltje en een magneet waarin het spoeltje door het muzieksignaal beweegt. Het geheel is bevestigd aan een conus, die hierdoor in beweging wordt gezet en geluid produceert. Het werkingsprincipe van een elektrostaat is geheel anders. Hierbij ontstaat geluid doordat lucht in beweging wordt gebracht door het aantrekken of afstoten van een flinterdun elektrostatisch geladen membraan. Dit polymeer membraan, vele malen dunner dan een mensenhaar, zit tussen twee geperforeerde metalen roostertjes (plus en min) geklemd en blijft daardoor goed in balans. Om over voldoende elektrostatische spanning te beschikken is een hoogspanningsomvormer nodig, een ‘energiser’ of ‘driver unit’. Deze produceert ongeveer 580 Volt aan bias (polarisatie) spanning. De massa van een elektrostatisch membraan is aanzienlijk lager dan die van een conventionele speaker en daardoor in hoge mate van invloed op de geluidsweergave, die qua frequentiebereik tot ver boven de grenzen van het menselijk gehoor gaat. In het verleden produceerde Stax hoofdtelefoons met een bias van 230 Volt, maar schakelde later bij de Pro-modellen over op 580 Volt, omdat dit meer dynamiek gaf.
Rond 1992 is Stax met productie van 230 Volt modellen gestopt. En wees niet bang, het hoge bias voltage op je hoofd is volstrekt veilig, als je ook zorgvuldig met de Stax omgaat (maar dit geldt feitelijk voor vrijwel alle hifi-apparatuur). Een elektrostaat moet je voorzichtig behandelen. Ze zijn gevoelig voor vuile lucht (roken!), stof en vooral vocht. Ik ben ooit getuige geweest van een Stax-eigenaar die in een onnadenkend ogenblik hard in een van de oorschelpen van zijn Labda blies en daardoor het membraan onherstelbaar beschadigde. Als je er zuinig mee omgaat gaan ze heel lang mee.
Stax is gelukkig (!) conventioneel
De Japanse recording engineer Naotake Hayashi richtte in 1938 Showa Ko-On Manufacturing op en doopte dit in 1952 om tot Stax Industries. Hij ontwierp reeds in 1959 de eerste elektrostatische hoofdtelefoon ter wereld, die in 1960 als SR-1 op de markt kwam. Tot de dag van vandaag noemt Stax haar producten ‘earspeakers’, in plaats van hoofdtelefoons. Dit komt van oorsprong naar zeggen doordat in de begintijd de hoge kwaliteit van Stax alleen vergeleken kon worden met de allerbeste luidsprekers van die tijd, en met niet hoofdtelefoons. Alhoewel dat vandaag de dag wat onzinnig is (er zijn meerdere op topklasse niveau benoembare en veel kostbaardere hoofdtelefoons) is de aanduiding een beetje een onderdeel geworden van de conventionele houding van Stax. Die is ze in het verleden wel eens duur komen te staan. Stax is qua omvang altijd een kleine fabrikant geweest, maar waagde zich in het verleden, in de ‘gouden Japanse hifi-periode’, ook wel aan de productie van voor- en eindversterkers, draaitafel elementen en armen, dac, full range elektrostatische speakers en een cd-speler. Aangezien alles met de hoogst mogelijke kwaliteit en in kleine series werd gebouwd, leverde dit steevast economische problemen op. In 1995 ging Stax failliet en maakt in 1996 in bescheiden vorm een doorstart, maar met weinig middelen voor kostbare research,
en dat in een omgeving, waarin de concurrentie toenam. Bovendien bleef men strak vasthouden aan ‘made in Japan’ als onderdeel van de filosofie en de hoogst mogelijke kwaliteit. Ik weet nog dat ik als Stax-liefhebber vervolgens mijn hart vasthield toen ik in december 2011 in de pers vernam dat Stax overgenomen was door het Chinese Edifier Technology.
Complimenten aan Edifier
Maar die overname heeft tot op de dag van vandaag heel goed uitgepakt, en ik kan niet anders dan het management van Edifier complimenteren met de manier, waarop ze met Stax omgaan. Allereerst heeft Edifier ervoor gezorgd dat Stax kon gaan beschikken over een gemoderniseerde werk- en testomgeving. Daarnaast is – tot mijn verrassing – ‘made in Japan’ als onderdeel van de kwaliteitsfilosofie gehandhaafd, is een fors researchbudget ter beschikking gekomen en kan Stax autonoom de product development uitvoeren. Met slechts een klein team (circa vijftien vaste medewerkers!) bouwt Stax zoals voorheen met de hand en konden de afgelopen jaren weer tal van nieuwe producten de fabriek verlaten.
En geleidelijk, wellicht toch de hand van Edifier, zie je ook wat subtiele marketingveranderingen bij Stax. Vanaf 2011 verscheen de SR-009 hoofdtelefoon, daarna modernisering van de gehele Labda serie, in 2017 de topklasse SRM-T8000 driver met buizen en daarna in 2018 de SR-009S. Wie nu de officiële website van stax bezoekt (www.stax-international.com) ziet voor het eerst dat Stax duidelijker is in de aanduiding van de niveaus. Zo worden de SRM-700S en SRM-700T drivers nu duidelijk gerangschikt onder ‘high-end class’ en bijvoorbeeld de splinternieuwe drivers SRM-400S en SRM-500T geplaatst onder ‘middle class’. De ‘Pro’ aanduiding uit het verleden, die het hoogste niveau aangaf, zal niet meer terugkeren.
De invloed van de driver op de geluidskwaliteit
In dit artikel gaat de aandacht vooral uit naar de drivers, en niet zonder reden. In de begintijd van de elektrostatische hoofdtelefoons was de driver vooral bedoeld om bias voltage te produceren. Door de jaren heen werden deze echter steeds verder verfijnd en werd hierdoor de geluidskwaliteit steeds vaker niet alleen gerealiseerd door het ontwerp van de hoofdtelefoon, maar door de driver, die in latere jaren in zowel transistor- als buizenversies beschikbaar kwamen. Ook weer, vanwege de subtiele weergaveverschillen. Wie voor Stax kiest, kan feitelijk heel veel combinaties maken tussen de verschillende drivers en hoofdtelefoons. Logischer wijze combineer je high-end niveaus als de SR-007MK2 en SR009(S) ook met drivers op dit niveau.
Ik moet zeggen dat ik al jarenlang met veel genoegen zowel de SR-007MK2 als SR-009 in gebruik heb met een SRM-007tII driver/buizenversterker. Daarbij is wel merkbaar dat de eerstgenoemde hoofdtelefoon iets meer power nodig heeft om het topniveau te halen dan de SR-009, maar de SRM-007tII kan beide heel goed aan, zelfs bij forse volumes. Ik heb nog nooit in mijn leven een luidsprekersysteem gehoord dat maar in de buurt komt van de geluidskwaliteit van deze combinaties en dat geldt ook voor conventionele hoofdtelefoons (alhoewel de Focal Utopia redelijk in de buurt komt). Tijdens de introductie van de – overigens zeer kostbare – SRM-T8000 driver was ik in de gelegenheid deze uitvoerig te beluisteren. Met veel meer vermogen dan voorheen en zelfs aan de achterzijde nog voorzien van een later – dus toekomstgericht – in te vullen slot. Stax neemt overal de tijd voor, want ruim vier jaar na introductie wordt voor dit slot nog steeds geen invulling aangeboden. Ik was destijds erg onder de indruk van het geluid en de introductie ervan was zeker ook een reactie van Stax op wensen uit de hifi-wereld om de hoofdtelefoons van Stax met meer power aan te drijven, voor nog meer dynamiek. Vooral uit de hoek van de zogenaamde ‘Stax Maffia’ kwamen deze geluiden.
De Stax Maffia
Tja, die (veelal Amerikaanse) Stax Maffia (de benaming is verworden tot een geuzennaam) en alles daaromheen is een groep merkwaardige liefhebbers die veelal kritiek hebben op het technisch ontwerp van de Stax drivers, de gebruikte onderdelen en noem maar op. Zie alle forums op internet! In de loop der jaren zijn hieruit meerdere kleine fabrikanten voortgekomen die zelf ‘veel betere’ versterkers voor de Stax hoofdtelefoons produceren dan Stax dat zelf volgens hen kan, vaak zelfs met kostprijzen van vele duizenden dollars. Ik heb dit nooit begrepen, afgaand op mijn gehoor. De afgelopen twee decennia heb ik meerdere malen deze versterkers kunnen beluisteren. Soms gaven ze giga veel power, anderen bromden zo hard dat je ze in een kamer ernaast al kon horen en sommige buizenvarianten produceerden zoveel hitte, dat een cv in de kamer niet nodig was. En hoe klonk het? In demonstraties liet men blij kijkend bij heel hoge volumes (zeer schadelijk voor je gehoor) horen hoe goed het allemaal wel niet was, vaak met een naar mijn smaak te helder opgepompt geluidsbeeld. Daarom ben ik blij dat Stax zo conventioneel is gebleven én bovendien goede oren heeft behouden en aandacht voor subtiliteit de geluidsweergave.
De nieuwe SRM-700S en SRM-700T
Recent introduceerde Stax twee nieuwe drivers: de SRM-007S en de SRM-007T. Qua uiterlijk zijn ze vrijwel identiek. De T heeft aan de bovenzijde twee uitsparingen, waaronder buizen zich verraden en bij het aanzetten knippert een oranje led eerst enige tijd, om de buizen op te warmen. De S heeft die uitsparingen aan de bovenzijde niet en bij het aanzetten gaat direct een blauwe led branden. Beide versies hebben verder aan de voorzijde twee hoofdtelefoon-aansluitingen (580 Volt polarisatiespanning) en een keuze om de tweevoudige volumeknop te blokkeren. Daarnaast zijn er led’s die aangeven of er wel of niet sprake is van by-pass van de volumeknop en keuze van de ingangen. De achterzijde van beide apparaten is identiek. We zien keuzeschakelaars voor de ingangen (1x XLR, 1 x RCA, waarbij de RCA daarnaast een parallel out functie heeft) en voor interne of externe (bypass) volumeregeling. Tevens is een aarde-aansluiting voorhanden. De afmetingen van beide apparaten is gelijk (240 x 103 x 393 millimeter), het gewicht verschilt iets (de S 6,3 kg, en de T 5,7 kg). Beide hebben een frequentiebereik tot 100.000 Hz, de maximum uitgangsspanning verschilt: 450 Vrms (1Kz) voor de S en 340 Vrms (1Kz) voor de T. De prijs voor beide apparaten is ook gelijk (Ä 4.190,-), een flink stuk meer dan die van hun voorgangers. Het uiterlijk is schitterend afgewerkt, van het hoogste niveau.
Onder de motorkap zitten meer verschillen, die ook tot uiting komen in het geluidskarakter. Beide beschikken over low noise FET in de eerste versterkertrap maar de S heeft J-FETS in de tweede versterkertrap, terwijl de T in de tweede trap twee 6SN& buizen en niet-inductieve wikkelweerstanden van Vishay Co inzet.
De luistertest
Zowel de S als de T zijn langere tijd zeer uitgebreid beluisterd in combinatie met een SR-007MK2, een SR-009 en SR-009S. Beide drivers werden via Siltech Anniversary 550i RCA kabels aangesloten op een Mark Levinson No. 585 geïntegreerde versterker, waarbij een Esoteric P-05 SACD VRDS Neo5 loopwerk en D-05 dual 32 bit DAC combinatie als bron diende.
De eerste algemene indruk is dat zowel de S als de T een statement zetten in de Stax geluidsweergave. Alhoewel het ogenschijnlijk twins zijn, zijn de verschillen, alhoewel ook niet erg groot, toch goed merkbaar. De luistertest leverde ook een verrassing op. Alhoewel ik bepaald niet kan klagen over de weergavekwaliteit van de SR-007MK2 met de Stax SRM-007tII, liet deze hoofdtelefoon met zowel de S als de T een geluidsbeeld zijn van opperste transparantie met een bijna sensationele basweergave, vooral met de S. Bij het beluisteren van de sacd Lyn Stanley Live at Studio A (ATM 3109) ging bij track 3 Route 66 de plukbas dwars door mijn borstkas heen. Veel voller dan met de oude driver maar ook met het gevoel dat er meer dan voldoende power was om de SR-007MK2 te laten schitteren. De SR-009 liet in de volle breedte bij beide drivers een prachtig geluidsbeeld zien. En o, wat zijn die S en T stil! Ongelofelijk. We praten als recensenten wel eens in termen van ‘diepe zwarte stilte’, maar dit moet je eigenlijk meemaken om te geloven. En wat ik al verwacht had, zorgt de SR-009S vervolgens voor de meest ultieme luisterervaring. Ik vind dat deze hoofdtelefoon met de S of T zo’n beetje het beste geluid kan voortbrengen dat in de hifi wereld voorhanden is en op de grens van het thans technisch haalbare. Je begrijpt hiermee waarom Stax in de afgelopen decennia de status van ‘legendarisch’ heeft gekregen.
Brede diepe stage en precieze plaatsing
Zowel de S als T zorgen voor een heel brede en diepe stage met een ongelofelijk precieze plaatsing van instrumenten en stemmen. In deze mate lijkt mij dit met luidsprekers onhaalbaar.
Op de audiofiele cd Lucent Waters van jazzpianist Florian Weber (ECM 2593 6751588) speelt Weber met zijn jazzcombo bijna fluisterstille pianissimo fragmenten, waarbij het slagwerk nog slechts met de lichtste beroering wordt aangeraakt. Je ziet het combo zitten. Je ziet iedereen spelen. Je hoort ook het geheel. De slagwerker zit links van de pianist. De snaren van de plukbas raken soms zachtjes de toets, met een subtiel bijgeluidje. Alle drie de hoofdtelefoons scoren hier subliem.
De verschillen
Maar wat zijn nu de subtiele weergaveverschillen tussen de S en de T met de drie hoofdtelefoons? Hiervoor gaan we terug naar een sacd als bron. Vioolconcert no. 1 van Karol Szymanowski, gespeeld door Tasmin Little met het BBC Symphony Orchestra (Chandos CHSA 5185). Deze opname behoort tot de beste sacd-schijven die ik ken en ook top gespeeld. Het orkestbeeld, met veel klein slagwerk en veel beweging, met daarbinnen de vioolsolo die in een hoog register invalt, wordt door de S kristalhelder neergezet, met de grootst mogelijke zuiverheid. Maar bij de T is op alle drie de hoofdtelefoons te horen dat triangels, belletjes, gongen, de hoge vioolsnaarposities en de strijkersessies een gouden glans krijgen, een tikje meer warmte dan bij de S. En als je naar de contrabassen luistert, dan klinkt de S subtiel weer iets voller dan de T. De SR-009 en de SR-009S geven dit het beste van de drie weer, terwijl de SR-007MK2 iets minder de verschillen tussen de S en T laat horen.
Hetzelfde warmteverschil, want dat is het, is te bemerken op de BIS SACD Il Labirinto Armonico, met drie vioolconcerten van Pietro Locatelli (BIS 2445). Ilya Gringolts vertolkt de lastig te spelen passages met veel passie en gelukkig niet te netjes. Zowel de S als T maken via de drie hoofdtelefoons ook allerlei bijgeluiden in de opname hoorbaar: een snuivende Gringolts, een zacht kuchje van een van de musici, het omslaan van bladmuziek of schuivende lessenaars en stoelen. En opnieuw: de tonen van het klavecimbel en de soloviool kleuren met de T iets meer goud en warm dan bij de S. De combinatie SRM-700T en SR-009S is hierin naar mijn smaak de beste.
De praktijk
Ik gebruik de Stax hoofdtelefoons ook professioneel. Bij het voorbereiden van een concert, vooral in een grote ruimte als een kerk, maak ik tijdens een repetitie vaak met een Sony PCM-D100 wat proefopnames in DSD, waarmee de akoestiek en balans tussen soloviool en begeleiding thuis kan worden gecontroleerd en beluisterd, nog afgezien van technische beoordeling van het spel. Ook de S en T heb ik daarvoor uitgeprobeerd. Zelfs de kleinste nuances en eigenaardigheden van mijn Guarneri viool worden zeer nauwkeurig weergegeven.
Conclusie
De Stax SRM-700S en SRM-700T drivers zijn van wereldklasse en wat mij betreft moeilijk te overtreffen in het gebruik met de Stax hoofdtelefoons SR-007MK2, SR-009 en SR-009S. Verrassend vond ik vooral de versterkte prestaties van de SR-007MK2 met deze drivers, nota bene een model dat al vanaf 2007 in productie is! Ook interessant, omdat deze, in vergelijking met de andere hoofdtelefoons, het laagst is geprijsd. Beide drivers bieden het maximaal haalbare qua transparantie en kristallen helderheid over het gehele frequentiebereik. De S is daarin de basmeester en de T de versie met de gouden warme toon. De keuze is een kwestie van smaak. Beide drivers leveren in combinatie met de SRM-009S de beste geluidsresultaten op.
Prijzen
- Stax SRM-700T € 4.030,-
- Stax SRM-700S € 4.030,-
Stax
www.stax-international.com
Reacties (0)