Review: Primare DM36 – Een portie extra resolutie

Krachtig in stereo

Een DAC-module kun je natuurlijk niet zomaar op de pijnbank leggen. Wij testen de DM36 daarom met de PRE35, de hoogste voorversterker die Primare momenteel aanbiedt, en de A35.8 (4.999 euro). Deze achtkanaalversterker met acht aparte Hypex Ncore-modules en geavanceerde voeding mikt in de eerste plaats op een gebruik in een surroundopstelling. In die context is het de gedoodverfde partner voor de nog te verschijnen SP25 AV-voorversterker waar het Zweedse bedrijf aan sleutelt.

De A35.8 is echter dankzij een bridging-optie eveneens in te zetten als krachtige stereo-versterker. Omdat er acht kanalen in de aanbieding zijn, kun je hem zelfs bridgen tot een vier-kanaals versterker die heel interessant is voor bi-wiring/amping. Je krijgt dan in totaal 1.500 Watt om mee te spelen. Daar kun je al wat mee aansturen, lijkt ons.

De PRE35 is eveneens geschikt voor een bi-wiring/amping-scenario. Dankzij twee paar XLR-outputs kun je eenvoudig de gebridge vier inputs op de A35.8 van audio voorzien. Je hoeft niet met splitters of dubbele voorversterkers te werken. Over het nut van bi-wiring/amping bestaat veel discussie. En inderdaad: het hoeft niet per se, want het levert niet altijd iets op en introduceert aanzienlijk meer kabels in het woonkamer. Tegelijkertijd heben we de afgelopen maanden met de A35.8 bij sommige toestellen interessante resultaten behaald door met twee kabels per luidspreker te werken. Vooral op vlak van controle.

Niet de eerste upgradekaart

Voor Primare is het aanbieden van een expansie- of upgradekaart niets nieuw. Zo kun je bijvoorbeeld de I15-versterker in volledige analoge vorm aanschaffen en later voorzien van een phono-gedeelte. De krachtigere I25 geïntegreerde versterker is in zijn basisvorm eveneens volledig analoog, maar kun je later voorzien van een DAC-module en een streamingmodule met Primare’s eigen Prisma-software. Die Prisma-module kun je zelfs inbouwen in een CD35 cd-speler. En zo zijn er nog wel meer combinaties mogelijk.

Dat de fabrikant op deze manier met een relatief beperkt aantal apparaten toch veel varianten kan creëren is wel positief. Het heeft een duurzaam aspect, daarnaast koop je als consument enkel wat je nodig hebt. Of omgekeerd: je kunt van start gaan met een puur analoge aanpak en als je later toch wil streamen met een kleinere aankoop dat mogelijk maken. Zonder dat je opeens de helft van je muzieksysteem moet omgooien.

Dat is een relevante opmerking bij deze Primare’s, aangezien het merk net poogt hifi-apparaten te bouwen die niet de woonkamer overheersen. Met hun zwevend voorpaneel uit geborsteld staal (zwart of zilverkleurig) en minimalistische controls lukt dat onder meer de PRE35 en A35.8 heel goed. Een voortrap en eindversterker-combinatie is iets dat meestal heel dominant in het interieur staat, het roept echt ‘hifi’. Hier is het duo echter heel understated, ondanks de niet geringe afmetingen.

Ruim digitaal aanbod

De DM36 puur als DAC-kaart omschrijven maakt niet helemaal duidelijk wat het biedt. Ja, het is vooral een convertor om digitale stromen om te zetten in analoog. Die stromen kunnen intern aangeleverd worden, bijvoorbeeld door een Prisma-streamingmodule. De DM36 heeft echter ook digitale ingangen. Door hem in te steken in een puur analoog apparaat maak je die versterker dus ook klaar voor digitale bronnen, zoals cd-spelers of een externe streamer.

Het is een uitgebreide collectie digitale inputs die de DM36 zo toevoegt: vier optische ingangen, twee coaxiale en één USB klasse B-poort. Via die laatste kun je PCM-audio tot 384 kHz / 32-bit aanleveren of DSD-streams tot 11,2 MHz (DSD256). Via de optische en coaxiale inputs ben je beperkt tot 192 KHz / 32-bit.

De grote overstap

De nieuwe kaart is gebouwd rond de ESS ES9068A-chipset, niet de AKM AK4497EQ van de vorige DM-generatie. Dit is een 32-bit stereochip, het hoogste model dat de fabrikant momenteel aanbiedt. Dat uit zich onder meer in een spectaculair laag s/n-cijfer van 125 dB en de aanwezigheid van een aantal functies die we al kennen van eerdere chips. Zo is het uitgerust met de Hyperstream II-architectuur en de Quad DAC-technologie.

De chip bezit een ingebouwde decoder voor MQA-streams. Enkele jaren geleden was dat nog echt een reden geweest om dit product te kiezen. Inmiddels is het MQA-verhaal heel troebel geworden en is er in audiofiele kringen veel discussie over. De kritiek over de gebrekkige transparantie over wat de technologie juist doet en het toch niet lossless resultaat werd steeds sterker. Dat de firma achter MQA in financiële problemen kwam en dat Tidal gestopt is met MQA-streams aan te bieden maakt het er niet minder eenvoudig op. Inmiddels is de MQA-technologie verkocht aan Lenbrook, de holding achter Bluesound en NAD. We zijn benieuwd wat de toekomst brengt; de aanwezigheid van volledige MQA-verwerking in de DM36 incluis ontvouwen tot 384 kHz zal vooral interessant zijn voor de kleine groep die-hards met eigen MQA-bestanden. Zij zien ook het nodige in de Prisma-app om te bevestigen dat die MQA-muziek weldegelijk op de juiste manier wordt ontvouwd.

De functie werkt trouwens niet enkel met streams, maar ook met digitale audio aangeleverd via de ingangen. Dat maakt de DM36 wel een interessante upgrade voor liefhebbers van cd’s met MQA-audio, een medium dat vooral in Japan populair is.

Installeren

Sommige bestaande Primare-klanten zullen met hun toestel naar de dealer trekken voor de ruil van de DAC-kaart. Het is echter zo eenvoudig dat eigenlijk nagenoeg iedereen het wel kan. Je moet vooral zien dat het toestel eerst volledig geüpdatet is en daarna losgekoppeld wordt van stroom. Wacht dan nog even, om op veilig te spelen. Daarna moet je enkel een paar schroeven aan de achterkant losmaken zodat je de oude DAC-kaart uit het apparaat kunt trekken. Om de nieuwe kaart aan te brengen doe je precies het omgekeerde. Fout kan het niet echt gaan, want intern is er iets aangebracht waardoor de achterkant van de kaart recht naar de connector wordt geleid. Op een minuut of twee waren we rond – en dat was vooral omdat we extra voorzichtig waren.

Qua instellingen moet er niets aangepast worden. De kaart wordt onmiddellijk geïntegreerd in het geheel van de versterker. Wel kun je bij de instellingen van de versterker bij Audio voor Stream kiezen en dan beslissen of je de nieuwe upsampling-optie wil in- of uitschakelen. Deze zal muziek in cd-kwaliteit naar 88,2 kHz / 24-bit tillen en audio van 48 kHz / 24-bit naar 96 kHz / 24-bit. We verkozen het aan te laten.

Ruimtelijke en klaar voor high-end

Tijdens de vier weken dat we aan de slag gingen met de DM36, hebben we de nieuwe DAC beluisterd op de speakers die in de testruimte aanwezig waren. De Bowers & Wilkins 603 S3 bijvoorbeeld, maar ook onze eigen Focal Sopra N°2’s. Vooral met die laatste hebben we de vorige DM35 vaak gehoord, wat het interessant maakte om te vergelijken. Qua tonaliteit waren er wel wat verschillen te noteren, net als de iets grotere beeldvorming. De AKM-gebaseerde module vonden we daarbij niet opeens heel slecht klinken, verre van. Bij de DM36 noteerden we iets meer ruimte en openheid, mogelijk het gevolg van iets meer microdetail dat de ESS DA-convertor aanlevert. Tegelijkertijd hadden we niet een onmiddellijk dag-en-nacht-ervaring bij Finks ‘Wheels Turn Beneath My Feet’ dat we in cd-kwaliteit via Roon en RooExtend naar de PRE35 streamen. ‘Sort of Revolution’ was een mooi voorbeeld waarbij de DM36 de luisterervaring iets tastbaarder maakte, onder meer door het getik van de percussionist net iets meer onder de aandacht te brengen. Bij de nieuwe kaart was er daarnaast een betere indruk van de concertzaal in Parijs waar deze Fink-tracks werden opgenomen.

Om echt een kritisch oordeel te vellen, stelden we de Bowers & Wilkins 805 D4 Signatures op. Die hebben we voor een review enkele maanden geleden eerst beluisterd in de testruimte die wijlen Ken Ishawata in Eindhoven creëerde. Later haalden we deze bijna-topmodellen naar onze eigen luisterruimte voor een verdere evaluatie. Waar de vorige D2- en D3-generatie ons persoonlijk niet helemaal kon bekoren, is dat bij de D4 en zeker bij de Signature-versie wel het geval. Het blijft een speaker dat best wel onthullend is, maar het is veel meer evenwichtig en nog altijd heel sterk in het creëren van een driedimensionaal stereobeeld.

Toen we een paar jaar geleden op Bandcamp een eerste album van Dominique Fils-Aimé ontdekten, was deze Canadeze zangeres niet echt bekend. Inmiddels is dat wel anders. Haar vocale sterkte en warme stemkleur heeft veel mensen verleid, in het bijzonder in de hifi-industrie. Tracks van haar Stay Tuned!-album waren overal te horen in München, en ook bij het Dutch Audio Event hoorde we haar stem uit verschillende kamers rollen. Dat gaat volgend jaar vast ook gebeuren met de nummers van haar ‘Our Roots Run Deep’-album, dat dit najaar verscheen. In tegenstelling tot veel jazzmuzikanten opteert Fils-Aimé om haar werken kort te houden, vaak minder dan drie minuten. En toch zijn het stuk voor stuk boeiende werken, wisselend tussen jazz en nummers met invloeden van overal ter wereld. ‘Hide From The Drama’ of ‘To Walk a Way’ worden wel heel fascinerend weergegeven door de Primare-set. Dat deze nummers een ongelooflijke presence en echtheid bezitten, is grotendeels een verdienste van die 805 D Signatures. Maar de Primares leveren wel de muziek aan in een hoge kwaliteit zodat die fraaie speakers hun werk kunnen doen. We noteren onder meer dat de trompetten die al solerend of in duo opduiken, een heel authentiek en afgerond karakter kennen. Er is geen spoortje van hardheid, iets dat op deze kritische weergevers snel duidelijk zou worden.

Er valt, vergeleken met de DM35 op de PRE, bij ‘prayer remembered’ van Slowdive een stuk meer sfeer en onderdompeling te proeven. ‘Sfeer’ is natuurlijk niet iets dat een DAC an sich levert, uiteindelijk is het een subjectieve term om wat je waarneemt te omschrijven. Het resulteert uit een technische verbetering. De nieuwe DAC zet een stapje dichter richting transparantie ten opzichte van de lichtwarme toets die de AKM-DAC introduceerde. Zonder op neutraliteit te stranden, want het streven naar omhulling en body dat eigen is aan Primare blijft merkbaar, ook bij het trage ‘andalucia plays’. Het is ook zo dat een DAC een grote invloed heeft op de weergave, maar niet alles bepaalt.

Hoe de Primare-set met de nieuwe DAC-kaart het speelse Robinson Crusoë-interpretatie ‘The Island’ van het Balanescu Quartet in onze luisterruimte neerzet is indrukwekkend. Het geplingel van de snaren, de dwarse violen maar ook de gesproken zanglijnen die door elkaar lopen verschijnen discreet en compleet op een perfect gedefineerde soundstage. De kreet “Everyone died on the ship” dooft heel overtuigend uit, alsof de stemmen de kamer verlaten. Opnieuw spelen de 805 D4’s uiteraard hun rol hierbij, maar we merken wel dat qua resolutie de Zweden hier een forse stap hebben gezet.

Conclusie

Deze review richt zich op twee doelgroepen: bestaande Primare-bezitters die de nieuwe DM36-kaart overwegen maar ook mensen die nadenken over een nieuw PRE35 en A35.8-systeem. De nieuwe DAC zal immers vanaf nu standaard ingebouwd worden in de DM36- en PRISMA-uitvoeringen van deze voorversterker.

Als we dan het systeem in z’n geheel bekijken, moeten we concluderen dat de combinatie PRE35 in z’n nieuwe PRISMA DM36-uitvoering met de A35.8-eindtrap op ingrijpende wijze beter is dan de vorige versie. Als we dan reflecteren over de gekozen speakers die aan 12.000 euro per paar zeker high-end mogen genoemd worden, dan vinden we niet dat het Primare-systeem door de mand valt. Integendeel, het merk heeft met deze DM36 een nieuwe hoogte behaald waardoor dit systeem nog beter past bij veeleisende, kritische weergevers.