Review: DALI KORE – Dit moet je horen om het te geloven…

De 8 DALI Sound Design Principles

De DALI KORE is zoals gezegd ontstaan uit een soort ‘toekomstvisie’ project waarvoor nieuwe technologieën zouden worden ontwikkeld die later ook in nieuwe en meer betaalbare modellen toegepast kunnen worden. Daarbij was het van groot belang om vast te houden aan de zelfopgelegde DALI Sound Design Principles, wat een soort handvest is waarin 8 eigenschappen staan vastgelegd waaraan elke DALI luidspreker moet voldoen. De luidsprekers moeten individueel vervaardigd worden. Dat betekent dat elk paar luidsprekers volledig door één getrainde medewerker wordt geassembleerd in een geoptimaliseerde productielijn, en handmatig aan diverse referentie-tests wordt onderworpen vóór ze de doos in gaan. De gebruikte materialen en processen moeten gericht zijn op zo laag mogelijke verliezen, het weergegeven geluidsbeeld moet holografisch zijn, de weergave moet tijd-coherent zijn, de luidsprekers moeten een brede afstraling hebben voor een grote sweet spot en eenvoudige plaatsing, en ze moeten een zo zuiver en onvervormd mogelijk signaal afgeven. Daarvoor is een behuizing nodig met een zo laag mogelijke resonantie en tot slot moet de voltooide luidspreker versterkervriendelijk (gemakkelijk aan te sturen) zijn. Heeft iedereen meegeteld?

Made in Denmark

De DALI KORE bevat maar liefst 1400 onderdelen, en het meest bijzondere daaraan is dat geen enkele component eerder in een DALI luidspreker is gebruikt. Alles, tot en met het laatste schroefje, is speciaal voor de KORE ontwikkeld, gebouwd of ingekocht. Het is dus met recht en ‘from the ground up’ ontwerp te noemen. Alle materialen worden zo lokaal mogelijk in Denemarken ingekocht. Dat is niet alleen gemakkelijker, omdat de communicatie- en transportlijnen heel kort zijn, maar ook een stuk duurzamer. Alle drivers worden in eigen huis ontwikkeld en gebouwd, zodat ze optimaal functioneren met relatief eenvoudige passieve scheidingsfilters en zelfs met een bescheiden versterker gemakkelijk kunnen worden aangestuurd – hoewel de kwaliteit van het front-end uiteraard wel het maximaal haalbare eindresultaat bepaalt. Om de kasten van gebogen multiplex te vervaardigen is geïnvesteerd in een nieuwe pers, en voor het benodigde freeswerk is een nieuwe, vijfassige CNC-machine aangeschaft. Het unieke, door een Italiaanse designer geselecteerde Ammara Ebony fineer wordt uitsluitend voor deze luidspreker toegepast, en voor de fantastisch strak afgewerkte -hoogglans pianolak is een nieuw en uniek procedé ontwikkeld op basis van milieuvriendelijke watergedragen lak, die in één keer wordt aangebracht. Omdat meermaals tussendoor drogen, schuren en opnieuw lakken niet meer nodig is werd de tijd in de spuitcabine teruggebracht tot slechts een half uur. De DALI KORE is met zijn hoogte van 1,67 meter geen kleine luidspreker. De sierlijke gebogen behuizing met en licht naar achteren hellende baffle en prachtig horizontaal gestreept fineer in hoogglans afwerking combineert op chique wijze moderne en klassieke designelementen die in veel interieurs zullen passen. Er zitten magnetisch te bevestigen fronten bij, maar de KORE is ontwikkeld om zónder fronten te worden beluisterd. De matte goudkleurige kleuraccenten rond de drivers zullen misschien niet ieders kopje thee zijn, maar ze passen wel prachtig bij de karakteristieke roodbruine coating van de conussen. Een beetje uitbundig mag het in deze prijsklasse ook wel zijn, toch?

DALI KORE Techniek

De gebogen kast van 28 millimeter dik berken multiplex bevat twee aparte bascompartimenten van elk 72 liter die voorzien zijn van een naar achteren gerichte basreflexpijp die uiterst zorgvuldig is afgestemd. De twee woofers worden verschillend gefilterd. De bovenste neemt een deel middengebied mee, de onderste doet alleen het (sub)laag. De filtercomponenten – waarover straks méér – voor de woofers en de middentoner zijn resonantievrij ondergebracht in de gegoten voet die alleen al 34 kilo weegt. En ja, daar stond inderdaad ‘middentoner’. De KORE is de eerste DALI luidspreker sinds de oprichting in 1983 die een dedicated middentoner heeft. Deze heeft een diameter van 7 inch (net geen 18 centimeter) en is net als alle conusluidsprekers van DALI voorzien van een diafragma dat is opgetrokken uit met houtvezels versterkt papierpulp. De voordelen van dit materiaal zijn het zeer lage gewicht en de hoge stijfheid, maar het is ook volledig resonantievrij. Zodra het signaal stopt zwijgt de luidspreker, er is dus geen sprake van uitklinken, oftewel versmering. Dat draagt bij aan de ongelooflijk schone en strakke weergave van DALI-luidsprekers. De woofers en middentoner zijn voorzien van een dubbele spreekspoel, waardoor de lineariteit sterk verbeterd werd.

EVO-K hybride tweeter

Ook de hybride tweeter in de DALI KORE, waarvan de eerste generatie in 1990 werd geïntroduceerd voor de DALI 700-luidspreker, is volledig nieuw en luistert naar de naam EVO-K. De dome in dit unieke dubbele tweeterdesign heeft een ongebruikelijk grote diameter van 35 millimeter, waardoor zijn resonantiefrequentie zeer laag ligt, ruim beneden het overnamepunt vanaf de middentoner. Het resultaat is opnieuw een schonere weergave. Omdat niemand een goede off-the-shelf 35 millimeter dometweeter maakt wordt deze in eigen huis vervaardigd. De ribbontweeter lijkt met zijn afmeting van 10 bij 55 millimeter van buitenaf misschien op die in de EPICON-serie, maar de versie in de EVO-K is voorzien van een membraan van Beryllium en heeft een nieuwe, nog krachtigere motor van neodymium, ijzer en boron. De middentoner en tweeter zijn bevestigd in een aparte baffle van zwart gelakt gegoten aluminium waarin de middentoner een soort gedempte labyrintbehuizing heeft die naar achteren toe open is en zo de naar binnen afgestraalde energie van de conus op natuurlijke wijze, zonder enige vorm van compressie, laat uitdoven. De hoeveelheid demping die in de KORE is toegepast is zéér zorgvuldig bepaald. Het tegengaan van ongewenste resonanties is uiteraard van enorm belang, maar er bestaat ook zoiets als ‘overdemping’. DALI-hoofdontwerper en CEO Lars Worre zegt hierover: “Too much damping in a speaker is like too much cream in a sauce. It smooths everything out and makes things more palatable, but it suppresses the complexity of flavours too.” Daar mag voor geapplaudisseerd worden wat mij betreft!

De scheidingsfilters voor zowel het laag als het mid-hoog zijn voorzien van lucht- en kernspoelen van hoge kwaliteit, en er zijn uitsluitend verouderingsvrije foliecondensatoren en koper-nikkel MResist SUPREME-weerstanden van Mundorf toegepast. Niet alleen in de signaalweg, maar ook in de parallelle secties van het filter.

SMC Gen-2

Om het DALI Sound Design Principle van een zo laag mogelijke vervorming en een zo zuiver mogelijke weergave te bereiken ontwikkelde DALI samen met de leverancier een nieuwe versie van hun gepatenteerde Soft Magnetic Compound-materiaal. Dit SMC-materiaal bestaat uit ingekapselde ijzerdeeltjes die wél een magnetische flux hebben, maar die niet geleiden, en die als een soort keramiek in elke gewenste vorm kunnen worden geperst. Het gebrek aan elektrische geleiding voorkomt verzadiging en vervorming in de magneet die de luidspreker aandrijft. De eerste generatie SMC had een geleiding die slechts 1/10.000 bedroeg van gewone ferromagneten, maar de nieuwe Gen-2-versie doet daar een enorme schep bovenop. De geleiding van SMC Gen-2 is nog 2,5 keer lager, dus 1/25.000 van die van ijzer. De DALI KORE bevat ook een absolute wereldprimeur. Een deel van de spoelen in het scheidingsfilter is voorzien van een kernmateriaal. Dat is op zich niet ongebruikelijk, want de toepassing van ferriet als kernmateriaal verlaagt de DC-weerstand en de verzadiging van de spoel. Maar de kernen van deze speciaal voor DALI vervaardigde spoelen zijn gemaakt van Gen-2 SMC!

In combinatie met de overige gebruikte materialen en de dubbele ‘balanced drive’ spreekspoel heeft DALI een vervormingscijfer weten te realiseren dat bij de woofers 10.000 keer lager ligt dan bij vergelijkbare woofers van andere fabrikanten. Dat zijn cijfers waar je fantasie van gaat borrelen. Zéér indrukwekkend op papier, maar hoe pakt het in de praktijk uit?

Luisteren naar de DALI KORE

Zoals gezegd stonden de KORE’s aangesloten op een topset uit de MASTERS Series van NAD. De Eigentakt versterker-modules in de als monoblok geschakelde M23’s zijn naar NAD-eisen aangepast en leveren een extreem zuiver signaal met een bijna onmeetbaar lage vervorming. Ik had een USB-stick met een eclectische mix aan muziek meegenomen om de DALI KORE’s onder de meest uiteenlopende muzikale omstandigheden aan de tand te voelen. Om een beetje in de sfeer te komen – maar vooral als eerbetoon aan het ‘Foute Uur’ van importeur DALI Benelux, die tijdens het afgelopen Dutch Audio Event in Veldhoven aan het eind van elke dag een uur lang op hoog volume ‘foute’ publieksfavorieten speelde (een hilarisch maar wat mij betreft briljant en voor herhaling vatbaar initiatief dat een hoop zeer vrolijke luisteraars opleverde) – trapten we de luistersessie af met Het slurvenlied van Rubberen Robbie. Volkomen oneerbiedig natuurlijk, maar tussen ons gegrinnik door kon ik nog wel optekenen dat de weergave snel en transparant was en dat de in plat Delfts gezongen teksten uitstekend verstaanbaar waren. Toen het stof der waanzin was neergedaald begon de wérkelijke sessie, waarbij een programma van rock, (akoestische) jazz, klassiek, elektronica en pop werd beluisterd.

De live-opname van Ilse DeLange’s versie van Inside Job, op het John Hiatt tribute-album Dear John, begint met een bassolo die krachtig en rauw klinkt, tegen een achtergrond van roezemoezend publiek en zoemende versterkers op het podium. De sfeer was vanaf de eerste seconde geweldig, en de bubbel van geluid die de KORE’s aan de NAD set projecteerden was enorm. We zaten als het ware op de eerste rij, en even later, tijdens de gedreven solo van ex-Blowbeat gitarist Cor Mutsers, kon ik niet anders dan zelf de luchtgitaar ter hand nemen en ongegeneerd meespelen, wat geamuseerde blikken van mijn gastheren opleverde. Shirley Horn, de oude jazz-diva, zong ons vervolgens van achter de voor haar wat onkarakteristieke elektrische piano de verrukkelijk trage ballad The Man You Were toe. Het niveau van realisme was bijna eng. Daar stond gewoon een band te spelen, met Shirley center-stage, prefect op de juiste hoogte geprojecteerd en volledig los in de ruimte. Stemmen zijn sowieso een enorm sterk punt van de DALI KORE. De schitterende uitvoering van Ich suchte des Nachts, een ‘geistliche Kantate’ van Bach’s leermeester Dietrich Buxtehude, uitgevoerd op het Harmonia Mundi-label door Cantus Cölln onder leiding van Konrad Junghänel, liet de twee solerende stemmen van dit duet zeer goed los van elkaar horen, ook in passages met complexere samenzang. De weergave van de authentieke instrumenten dwong eveneens respect af. Vaak willen oude instrumenten nog wel eens wat timide en vlak klinken, maar hier zat alle klankkleur en textuur in die ik me kon wensen. Klasse D-versterking kil en afstandelijk? Ammehoela, het kippenvel stond me dik op de armen. Datzelfde gebeurde me bij het lied Against Time of Desire van de moderne Chinese componist Tan Dun op het album ‘Bitter love’. Sopraan Ying Huang begint a capella, en we hoorden haar adem bij wijze van spreken langs haar stembanden strijken. Maar niet op een invasieve ‘hoor eens hoe gedetailleerd’ manier. De stem was volkomen natuurlijk, en tóch hoorden we álles. Na 54 seconden begint een korte sequentie vaaspercussie en een Chinees snaarinstrument, en na iets minder dan anderhalve minuut valt een putdiep klinkende slag op een enorme trommel. Die werd met veel geweld en impact maar zonder een spoortje compressie of andere vervorming weergegeven. Dat gebeurde ook bij de diepe trommel aan het begin van het nummer Norbu, van de soundtrack van ‘Himalaya: L’Enfance d’un chef’ door Bruno Coulais. De set leek volkomen onbegrensd te zijn, en we waagden het er daarom ook zelfverzekerd op om het volume nog een tandje hoger te zetten voor de mijns inziens ultieme, maar helaas bij geen enkele streamingdienst beluisterbare uitvoering van Moten Swing (No.1) van Count Basie & His Atomic Band op het album ‘Live at the Crescendo’. Deze opname uit 1958 is meesterlijk geremasterd en we waanden ons net als eerder bij Ilse DeLange aan de rand van het podium, maar nu omgeven door drinkende of etende mensen die vrolijk door de intro heen bleven kletsen. Deze keuvelaars hadden echter buiten The Count gerekend, die zijn blazerssectie na 53 seconden een snoeiharde ‘stab’ liet uitdelen waar de aanwezigen duidelijk hoorbaar van schrikken. De DALI KORE laat de dynamiek volledig intact en ook het gezelschap om mij heen reageerde opgewonden en lachend op deze vermanend opgeheven knalvinger van bovenmeester Basie.

Buitenaards goed

Tot slot was het tijd voor wat experimentele avantgarde-pop en elektronica. De Britse band Tunng maakt een aanstekelijke soort elektrofolk waarin naar hartelust wordt geëxperimenteerd met geestverruimende studiotechnieken om de luisterervaring intenser te maken. Het nummer Nobody Here van het album ‘Songs You Make at Night’ begint met regendruppels en een enkele holle trommel. Elke druppel was te horen, we konden bij wijze van spreken grote en kleine druppels van elkaar onderscheiden door de klank van het plokgeluidje dat ze maakten wanneer ze in een denkbeeldige plas vielen. Het nummer begint lijzig, met elektrische piano en meerstemmige zang, maar vanaf 1’45 komt er een swingend ritme bij met een heerlijke synthesizerbas die krachtig en sonoor werd weergegeven. Na dik 3 minuten volgt er een lange break waarin geluiden van links naar rechts bijna tastbaar om ons heen wervelden. Het klonk alsof we middenin een psychedelische draaikolk van geluid zaten. De felbegeerde 3D weergave (een van de DALI Sound Design Principes, weet je nog?) werd hier in volle glorie tentoongespreid. Wowzers! Om de sessie af te sluiten had ik een track meegenomen van de Russische DJ Dasha Rush. Op haar extreem vervreemdende album ‘Sleepstep. Sonar Poems for My Sleepless Friends’ maakt ze een uiterst psychedelische vorm van dromerige ambient-dubstep, met als klankmatig hoogtepunt wat mij betreft de track Dance with Edgar Poe. Hierbij verdween de set echt volledig uit beeld. Met de ogen gesloten dobberden we op onze eigen gedachten door een vaalwit universum van klanken. Suizende synthesizers aan de uiterste randen van ons bewustzijn, dissonante ’ploepjes en pliepjes’ om ons heen, op een bedje van knetterende statische percussie. Toen we na het wegebben van de laatste klanken weer zachtjes met de voeten op de grond terecht waren gekomen merkte achter mij iemand met ontzag in de stem op: “Wow, dit was echt buitenaards goed!” Een conclusie waar ik me van harte bij aansluit.

Conclusie

Tsja. Wat kun je na alles wat al gezegd is nog concluderen over een luidspreker die zich zonder enige twijfel in de hors-categorie van de high-end bevindt. Een extreem geconcentreerde samenvatting bestaande uit vijf woorden had óók gekund: “Doe mij maar een set”. Maar daar zouden zowel de hoofdredacteur als de lezers geen genoegen mee hebben genomen. Mijn boekhouder trouwens óók niet, maar moeten we het eigenlijk wel over geld hebben? Ik heb niet voor niets gewaarschuwd dat er in superlatieven zou worden gesproken, en wat mag perfectie eigenlijk kosten? Een luidspreker die zó weinig toevoegt aan de weergave, maar die daarbij bijna teder met de muziek omgaat, die ook niets wéglaat, en daarbij ook nog eens een verbluffende (komtie…) muzikaliteit weet te handhaven. Die een geluidsbeeld neerzet, zo groot dat je er je padvinders-survival-diploma in kunt behalen, waarbij alle elementen in de mix perfect op hun plaats staan, met de juiste klankkleur en textuur, en waarvan de dynamiek dichter bij de realiteit komt dan ik in lange tijd heb meegemaakt met een audiosysteem? Realiteit ja. Wie mijn overpeinzingen een beetje heeft gevolgd de afgelopen jaren weet dat ik een fan ben van My-Fi, omdat de ultieme werkelijkheidsweergave (een versterkende draad noemen sommigen dat) wat mij betreft een utopie is. Nou, deze set heeft die overtuiging aan het wankelen gebracht. Waarbij ik zeer zeker niet mag vergeten om de gebruikte apparatuur van NAD een royale hoeveelheid welverdiende lof toe te zwaaien, wat zijn die Eigentakt-versterkers ongelooflijk goed zeg! Ik denk dat ik het voorbeeld van mijn Duitse collega Michael Lang van het magazine Stereo ga volgen, en de review afsluit met de vaststelling dat de DALI KORE het de wereldwijde luidspreker-elite knap ingewikkeld zal gaan maken, want hij kan zich wat mij betreft meten met vele malen duurdere luidsprekers. Dit is buitencategorie met boter, suiker én kaneel, en daar bestaan geen geschikte beloningscriteria voor. Sterren? Doe maar een gulzige greep in het doosje. Procenten? Meer dan 100 kan niet toch? Nou, vooruit, 400 dan… Dit moet je horen om het te geloven. Je kunt altijd nog de boot verkopen…

Met dank aan Audio TV Centrum te Eindhoven.

Prijs:

DALI KORE € 79.998,-

DALI Benelux, www.dali.nl

Audio TV Centrum

www.audiotvcentrum.nl