Review: KEF LS60 Wireless – Actieve streaming luidsprekers

Veel functionaliteit en techniek aan boord

De KEF LS60 Wireless heeft – inclusief de bijbehorende gratis KEF Connect-app – zó veel functionaliteit en techniek aan boord dat ik daar twee nog langere artikelen dan dit aan zou kunnen wijden. Dat ga ik dus niet doen, het moet wel een beetje lekker leesbaar blijven allemaal. Wie het naadje van de technische kous wil weten moet online de ruim 100 pagina’s tellende (maar uitstekend geschreven) gebruiksaanwijzing van de LS60 Wireless maar gaan doorspitten. Ik beperk me hier tot de hoofdzaken en wat opmerkelijke details.

Wat het eerst opvalt wanneer je de LS60 Wireless uit zijn briljant ontworpen doos haalt (je kunt ze moeiteloos in je eentje uitpakken) is het enorme gewicht van de compacte en zeer smalle luidsprekers. Ze wegen ruim 30 kilo per stuk. Af fabriek zitten er stevige rubberen voetjes onder, maar KEF levert ook een setje spikes mee. Die zou ik overigens alleen gebruiken op dik tapijt; op een gladde ondergrond prefereer ik de rubberen voetjes. De luidsprekers worden als een gepaard setje uitgeleverd, waarbij de ‘primary’ (degene waar alle inputs op zitten) standaard het rechter deel van het stereo-signaal weergeeft. Wanneer je de primary links wil neerzetten (bijvoorbeeld omdat je dan kortere kabels naar de inputs kunt gebruiken) kun je via de KEF Connect-app instellen dat hij dan het linker deel van het stereo-signaal weergeeft.

De LS60 Wireless is een 3-weg systeem waarvan de slanke, diepe behuizing ontworpen is door Michael Young, die eerder de KEF LSX en de LSX II vormgaf. In de zeer smalle en ook nog eens aan de zijkanten afgeronde baffle van de luidspreker zit een gloednieuwe, concentrische tweeweg ‘Uni-Q’-driver met een doorsnede van 10 centimeter. Deze is van de 11e generatie, en voorzien van KEF’s unieke ‘Meta’-technologie. In de diepe zijpanelen zitten maar liefst vier woofers met een diameter van 13,5 centimeter die zodanig ‘rondom’ de Uni-Q-driver zijn gepositioneerd dat een ‘single apparent source’ ontstaat waardoor alle frequenties uit één punt lijken te ontstaan. Dat is zeer gunstig voor de natuurlijkheid en coherentie van het ruimtelijk beeld. Doordat de woofers in dezelfde fase zijn aangesloten (ze bewegen allemaal tegelijkertijd naar buiten en terug naar binnen) heffen de tegenover elkaar gelegen woofers elkaars mechanische resonanties op en worden er geen trillingen op de behuizing overgebracht. Oplettende lezers herkennen deze configuratie van de KEF Blade luidsprekers, maar de woofers in de LS60 Wireless zijn, net als in de minuscule maar indrukwekkende KEF KC62 subwoofer, voorzien van een zogenoemde Uni-Core configuratie. Hierbij gebruiken de tegenover elkaar gelegen woofers een gezamenlijke magneet, waarbinnen hun spreekspoelen concentrisch om elkaar heen passen. Zonder deze nieuwe technologie hadden de behuizingen van de LS60 Wireless onmogelijk slechts 13 centimeter breed kunnen zijn.

Meer techniek

De woofers worden actief aangestuurd door een Klasse D-versterker van 500 Watt. De middentoner in de Uni-Q-driver heeft een eigen Klasse D-versterker van 100 Watt en de tweeter wordt aangestuurd met een Klasse A/B-versterker van eveneens 100 Watt. 700 Watt per luidspreker dus. De LS60 Wireless is overigens een gesloten systeem. Er is geen baspoort, daarom kunnen ze dicht bij de achterwand geplaatst worden. Een eventueel overschot aan lage tonen is via de app bij te regelen. Er zit overigens wel degelijk een opening aan de achterzijde, net boven de montageplaat van de in- en uitgangen. Die dient echter als convectie-uitgang voor de warmte van de ingebouwde versterkers. Tussen de behuizing en het voetje van de luidsprekers zit óók een opening. Daar wordt de koelere omgevingslucht ‘aangezogen’.

In passieve luidsprekers zit het scheidingsfilter tussen de versterker en de drivers. Bij de LS60 Wireless zitten de filters vóór de versterkers, die de aan hen toegewezen drivers daarom veel nauwkeuriger kunnen aansturen. In de LS60 worden de frequenties gescheiden met behulp van DSP, wat het bijkomende voordeel biedt dat fasedraaiingen binnen het audiosignaal – die onvermijdelijk optreden bij het scheiden van frequenties – kunnen worden gecorrigeerd. Ook dit draagt bij aan de natuurlijkheid en de coherentie van het ruimtelijk beeld. In de KEF Connect-app kun je deze fasecorrectie desgewenst uitschakelen. Of dat verstandig is leg ik verderop in het artikel uit.

Connectiviteit

De ‘primary’ luidspreker van de set heeft, naast de AC-ingang en de ethernet-connector die de ‘primary’ met de ‘secondary’ verbindt, ook een ethernet-ingang voor als je een bedrade netwerkverbinding prefereert, drie digitale ingangen (coaxiaal, optisch en e-ARC HDMI voor het geluid van je televisie), een USB-connectie voor servicedoeleinden (die via de app trouwens kan worden omgezet naar een 5 Volt voeding voor de KEF KW-1 module waarmee je een subwoofer draadloos met de LS60 kunt verbinden) en een analoge (RCA stereo) AUX-ingang, waarover óók later meer. Daarnaast is er een RCA mono subwoofer-uitgang en zitten er drie drukknoppen achterop waarmee je respectievelijk het hele systeem kunt resetten, de luidsprekers draadloos aan elkaar kunt koppelen of verbinding kunt maken met een Bluetooth-bron. Op de secondary luidspreker vind je naast de AC-ingang alleen de ethernet-poort voor de onderlinge bedrade verbinding, een RCA mono subwoofer-uitgang, een USB service-poort (om te zetten naar 5 Volt USB power) en een drukknop voor Bluetooth pairing.

Daarnaast zijn er een aantal puur ‘elektronische’ aansluitingen aan boord. Alle gangbare draadloze overdrachtsprotocollen zijn aanwezig: Bluetooth, Apple AirPlay en Google Chromecast. Cloudstreaming is mogelijk via Spotify Connect en Tidal Connect, of via de de online muziekdiensten Qobuz, Deezer en Amazon Music (het aanbod kan per regio verschillen). Daarnaast zit er uiteraard een internetradio-module in en is er een UPnP streamer waarmee je muziek vanaf een netwerkbron, zoals bijvoorbeeld een NAS, kunt afspelen. Dat maakt de KEF LS60 Wireless echt tot een Zwitsers zakmes qua connectiviteit. Je kunt het zo gek niet bedenken of het zit erop of erin.

DSP denkt met u mee

Tijdens de inleidende luistersessies besloot ik al filosoferend om een apart hoofdstukje van deze review te wijden aan het gebruik van DSP. Want dat is een afkorting (Digital Sound Processing) die in de vocabulaire van veel audiofielen niet voorkomt, of waar – nog steeds – hooguit met het nodige dédain over wordt gesproken. Dat vind ik hoogst onterecht. En wel hierom: de KEF LS60 Wireless zou zónder DSP niet zo fantastisch kunnen presteren als hij mét DSP doet. DSP is echt een volwassen technologie geworden. Waar wonderbaarlijke dingen mee kunnen worden gedaan.

Hoe krijg je anders uit een gesloten kast met een bruikbaar akoestisch volume van hooguit 20 liter een laagweergave tot 31Hz op -3dB? Hoe krijg je de frequenties van het audiosignaal zó nauwkeurig uitgesplitst dat elke versterker precies in het gebied werkt dat bij de drivers past? Hoe krijg je de door filtering veranderde fase van diverse frequenties zó gecorrigeerd dat er daadwerkelijk een ‘single apparent source’ ontstaat met een ultra-precieze en super-stabiele plaatsing in een geluidsbeeld waar je in kunt verdwalen? Hoe zorg je er anders voor dat de laagweergave zich dynamisch aanpast aan het gekozen luistervolume, zodat de LS60 ook als hij zacht speelt vol en gedetailleerd blijft klinken? En hoe hou je vervorming zodanig binnen de perken dat je werkelijk snoeihard kun spelen zonder dat het geluid onzuiver gaat klinken? Met DSP dus.

Daarnaast biedt DSP de mogelijkheid om de weergave van de luidsprekers aan de ruimte of hun plaatsing aan te passen. De LS60 Wireless heeft weliswaar géén uitgebreide ‘room correction’ zoals DIRAC aan boord (dat zou voor sommigen wellicht het glazuur op de kers op de slagroom op de taart zijn geweest) maar de geboden opties om de weergave bij te regelen zijn voor de doorsnee gebruiker ruimschoots voldoende en ze werken bovendien uitstekend.

Ik durf te stellen dat de voordelen die DSP vandaag de dag biedt ruimschoots opwegen tegen de vermeende ‘degradatie’ van het oorspronkelijke signaal (whatever that is…), die er nog steeds aan wordt toegeschreven. Misschien was dat met de stand van de digitale techniek van 30 jaar geleden inderdaad anders, maar laat je niks wijsmaken: DSP anno 2022 kan – in de handen van de juiste ontwerpers en programmeurs – ook je vriend zijn. En KEF heeft dat zeer goed begrepen.

To wire or not to wire

Een kniesoor zou zeggen dat de LS60 Wireless helemaal niet ‘draadloos’ is, omdat er hoe dan ook een stroomkabel aan moet. Maar dat zijn dan ook de enige kabels die je écht nodig hebt. Je kunt de LS60 Wireless via Wifi verbinden met je netwerk thuis. KEF noemt dat ‘onboarding’, wat betekent dat je ze ‘aan boord haalt’, oftewel integreert in je netwerk. Je kunt de LS60 overigens ook via een ethernetkabel verbinden met een switch. Een bedrade verbinding heeft wat mij betreft alsnog de voorkeur omdat je dan volledig onafhankelijk bent van hoe druk het op je WiFi netwerk is, maar soms is er domweg geen ethernet beschikbaar. De onderlinge verbinding tussen de luidsprekers is ook draadloos. KEF gebruikt daarvoor de nieuwste versie van het voor audio ontwikkelde W2 protocol. Dat klinkt uitstekend en werkt 100% stabiel. De maximale resolutie van het weergegeven audiomateriaal beperkt zich dan echter tot 24 bit / 96 kHz. Dat zal voor de meeste gebruikers ruimschoots voldoende zijn, maar als je een hogere resolutie wil kunnen afspelen dan ontkom je er niet aan om de meegeleverde (lekker lange, waarvoor hulde!) CAT6 ethernetkabel tussen de primary en secondary luidspreker te leggen. Of dat grote klankmatige verschillen oplevert durf ik na vergelijkende beluistering hardop te betwijfelen, maar wie het kleine niet eert…

Luisteren

Het is best verfrissend om een keer geen uitgebreid lijstje van gebruikte randapparatuur te hoeven noemen. De LS60’s werden met hun meegeleverde netsnoeren rechtstreeks op een wandcontactdoos aangesloten. Daar zal met aftermarket netsnoeren en een netfilter vast nog wat winst te behalen zijn, maar ik wilde weten hoe de LS60’s ‘uit de doos’ klinken, omdat ik vermoed dat en groot deel van de doelgroep ze ook zo zal gebruiken. Ook besloot ik al snel om ze via een AudioQuest Vodka CAT7 op mijn English Electric 8Switch aan te sluiten – en de analoge uitgang van mijn AudioCreative Phonodude buizen-phonotrap te verbinden met de AUX-ingang van de LS60’s. Maar méér niet. De bediening via de KEF Connect-app heeft me gedurende de tijd dat de LS60’s bij mij stonden niet één keer in de steek gelaten. Zowel op mijn iPhone als op mijn wat oudere iPad draaide het stabiel. Ook de volumeregeling werkte via de app prettiger dan met de meegeleverde afstandsbediening, waarvan ik eigenlijk vooral de mute-knop gebruikte. Voor de rest pakte ik toch liever de app, die zeer snel opent en meteen operationeel is. Het enige dat ik jammer vond was dat de app standaard op de ‘Home’ tab opent, terwijl ik liever had gezien dat de ‘Remote’ tab met de bronkeuze en de volumeregeling de ‘startpagina’ zou zijn. Maar een halszaak vond ik het niet.

De integratie van Qobuz was een makkie, net als het vinden en opslaan van internet-radiostations. Daarbij helpt de ingebouwde zoekfunctie, die jammer genoeg ontbreekt wanneer je via de ingebouwde UPnP-streamer naar de muziek op een NAS wil luisteren. Als je, net als ik, ruim 12.000 albums hebt opgeslagen moet er soms wel heel veel gescrolld worden. Maar misschien behoor ik met mijn voorliefde voor lokaal opgeslagen muziek wel niet echt tot de primaire doelgroep. Overigens verwacht ik dat de KEF LS60 Wireless na de eerstvolgende firmware-update – waarschijnlijk rond de tijd dat deze review gepubliceerd wordt – Roon-ready zal zijn, dus dan vervalt voor mij en andere Roonies de ingebouwde UPnP-streaming sowieso.

Tijdens de luisterperiode viel ik van de ene verbazing in de andere. Dit is echt zo’n luidspreker die je voortdurend laat nadenken over wat je er allemaal nog meer mee wil beluisteren, omdat je zo graag wil horen hoe goed dát dan klinkt. De LS60’s bleken echte alleseters te zijn. Ze speelden klassieke muziek (Eiji Oue’s meesterlijke uitvoering van Danse Macabre, of de verwoestend dynamische versie van Stravinsky’s Sacre door het Kirov Ensemble onder Gergiev) met veel natuurlijke klankkleuren en een indrukwekkende ruimtelijke ‘presence’, maar met hetzelfde achteloze gemak lieten ze Count Basie en zijn Atomic Band herleven vanaf de schitterend geremasterde boxset ‘Live At The Crescendo’, en fluistoeterde Miles Davis zijn ‘Kind Of Blue’ rechtstreeks mijn ziel in.

‘Lift off’

Ook in de kleine uurtjes, wanneer Mevrouw en Mevrouwtje Delissen al lang op één oor lagen, wist de LS60 met zijn actieve aanpassing van de lage tonen mij regelmatig een binnensmondse krachtterm van verbazing te ontlokken. Het indrukwekkende laag in Le Temps Passé van Michel Jonasz klonk ook op laag volume zo overtuigend dat ik de kopjes in de vitrinekast achter mij kon horen meerammelen. Waar mijn mond echter pas goed van openviel was de track Shamanic Tales, de opener van het album ‘He.art’ van de Israëlische psy trance-producer Astrix. De jungle-geluiden aan het begin klonken weids en ruimtelijk, maar toen na een minuut een onderhuidse beat hoorbaar werd begon ik langzaam in de gaten te krijgen hoe ver ik met de LS60 kon gaan. Het volume stond boven standje 70 en het geluid was hard maar spatzuiver. Na ruim twee en een halve minuut zette een lome beat in en dat leek me een goed moment om het volume op stand 80 te zetten. Nog luider dus, maar de LS60’s gaven geen krimp. Het vaatwerk stond ondertussen vrolijk mee te dansen in de keukenkastjes, maar het kon nóg een stapje harder. Halverwege de tweede helft van de dertien minuten durende track versnelt de beat en precies 9 minuten na het begin vond een soort ‘lift off’ plaats in mijn huis. Ik durfde het volume niet hoger te zetten dan stand 85, uit angst voor ontwrichte muren en relaties met mijn buren, maar het leek wel of er een full-blown PA-systeem stond te knallen. Niet mijn gebruikelijke volume (ik heb mijn gehoor nog nodig…) maar het ging moeiteloos.

Voor ik de score ga opmaken moet ik nog even terugkomen op twee eerder gedane beloftes. Ik zou het nog over de fasecorrectie hebben en over de AUX-ingang. Om met die laatste te beginnen: het is voor sommige mensen vloeken in de kerk om het signaal van een elpee om te zetten naar digitaal, en al helemaal om het daarna ook nog eens door een DSP te trekken. Toch is dat precies wat je doet wanneer je een phonotrap op de AUX-ingang van de KEF LS60 Wireless aansluit. Omdat elk signaal dat in de LS60 binnenkomt door die DSP moet, al was het alleen maar voor de actieve scheidingsfilters, zit er direct achter die AUX-ingang een A/D-converter die het analoge signaal omzet in een PCM-signaal. Ik weet niet met welke resolutie, maar het klonk fantastisch! Ik heb de laatste sessie van een review van twee elementen via de LS60’s beluisterd en de verschillen waren moeiteloos hoorbaar. Dat niet alleen trouwens, ik heb gewoon met heel veel plezier naar muziek van LP geluisterd. Ik herhaal dus nog maar een keer wat ik hierboven over DSP zei: laat je niks wijsmaken en luister vooral zélf.

Wat de fasecorrectie betreft: zorg ervoor dat die aan staat vóór je ook maar één noot muziek luistert op je LS60 Wireless. Luister er een week of twee naar en verbaas je over het fantastische geluidsbeeld dat ze neerzetten. Kies dan een bekende track met veel ruimtelijk informatie, luister daar aandachtig naar, schakel vervolgens de fasecorrectie uit via de app en draai de track opnieuw. Ik zal niet beweren dat het geluidsbeeld dan volledig aan brokken stort, want daar zijn de gebruikte drivers in hun ‘single apparent source’-configuratie gewoon te goed voor, maar als je de fasecorrectie weer inschakelt ga je je serieus afvragen waarom KEF deze functie uitschakelbaar heeft gemaakt. Het enige dat ik kan bedenken is om te laten horen hoeveel positief verschil in stabiliteit en ruimtelijkheid het inschakelen ervan alsnog maakt. Maar mijn advies is duidelijk: zet aan en vergeet dat deze instelling er in zit.

Conclusie

Is de KEF LS60 Wireless op alle vlakken de beste luidspreker te wereld? Ik denk het niet. Maar zie voor de prijs van deze actieve streaming luidsprekers maar eens een set uit losse componenten samen te stellen die deze specificaties en prestaties biedt. Veel succes ermee, maar dat gaat je niet lukken. KEF richt zich met de LS60 Wireless volgens mij ook niet per se op de groep van doorgewinterde audiofielen die graag knutselen aan hun set. Nieuw kabeltje hier, nieuw DACje daar… Een volledig legitieme en erg leuke hobby, maar niet voor iedereen. De LS60 Wireless is denk ik meer een luidspreker voor redelijk bemiddelde muziekliefhebbers met een oor voor geweldige muziekweergave, die echter ook willen dat een audiosysteem mooi en onopvallend integreert in hun fraaie interieur. Dat wil overigens niet zeggen dat ik er met mijn audiofiele pet op niet ongelooflijk van onder de indruk was. Zo breed inzetbaar qua muzikale genres, dat enorme, rotsvaste en haarscherpe geluidsbeeld, de transparantie en detaillering zonder een spoortje schelheid, het af en toe werkelijk putdiepe laag… Ik zal afsluiten met een bekentenis: Als ik morgen mijn schrijfgetouw aan de wilgen zou hangen en zou stoppen met het recenseren van hifi, dan bestond er een serieuze kans dat ik mijn hele hifi-boeltje (minus de platenspeler en de phonotrap) op Marktplaats zou zetten en een paartje KEF LS60 Wireless zou kopen. Zo goed vind ik ze.

Prijzen:

KEF LS60 Wireless 6.599 euro

KEF, www.kef.com