Bijna 3 jaar geleden hebben we uitgebreid geschreven over het professioneel laten kalibreren van je tv. Wat erbij komt kijken, wat de kosten zijn en wat je precies van het resultaat kunt verwachten. In drie jaar tijd is er echter een hoop veranderd, met name op het gebied van tv’s. Zo zien we nu een hogere, 4K Ultra HD-resolutie terug, is de OLED-techniek in opkomst, en staan we aan het begin van het HDR-tijdperk. Met al deze nieuwe ontwikkelingen is ook het proces van kalibreren aan veranderingen onderhevig. Om te kijken naar de invloed van deze ontwikkelingen op de kalibratie van je tv zijn we opnieuw met onze vaste expert, Dimitri, aan de slag gegaan.
De professionele kalibrator
Om een mooi beeld te kunnen schetsen van een professionele kalibratie voor een tv of projector zijn we drie jaar terug op zoek gegaan naar een expert op dit gebied. Destijds kwamen we uit bij Dimitri Valkenburg, een gecertificeerde isf-kalibrator. Hij is één van de weinige mensen in Nederland die een dergelijk certificaat hebben en kan je dus op professionele wijze voorzien van advies en de optimale instellingen voor je tv of projector. Dimitri is sinds 2007 professioneel kalibrator, nadat hij een opleiding van de isf (Imaging Science Foundation) afrondde in België. Het is niet zijn full-time baan, meer een passie waarmee hij wat extra verdient. Meer informatie over de diensten van Dimitri vind je op zijn website; isfkalibratie.nl.
Wat is kalibreren?
We hebben het de vorige keer al uitgebreid besproken, maar kalibreren is simpel gezegd het optimaal afstellen van apparatuur, liefst door het meten aan de hand van vooraf opgestelde waarden. Specifieker gezegd; kalibreren is instellen van de kleur volgens de industrienorm, die gebruikt wordt bij opnamen van een film. Een kalibrator houdt zich echter niet alleen bezig met kleur, ook de andere opties en instellingen van de tv worden meegenomen om het plaatje zo perfect mogelijk afgesteld te krijgen.
Wat er precies komt kijken bij de professionele kalibratie van een tv, wat de verwachtingen en ervaringen zijn, en waar je rekening mee moet houden lees je in ons originele artikel over het professioneel laten kalibreren van je tv. In dit artikel kijken we naar de veranderingen die nieuwe ontwikkelingen als Ultra HD, OLED en HDR teweeg hebben gebracht, en hoe deze ontwikkelingen de kalibratie beïnvloeden.
Ultra HD, OLED en HDR
Voordat we met de kalibratie beginnen, een korte uitleg over deze drie belangrijke ontwikkelingen in de tv-wereld. Allereerst Ultra HD. Dit is simpel gezegd een hogere resolutie voor je tv. Een resolutie van 3.840 bij 2.160 pixels wordt als 4K Ultra HD beschouwd. OLED is heel wat anders; dit is een displaytechniek waarbij de pixels van het scherm zelf licht uitstralen. In tegenstelling tot bij lcd led is er geen achtergrondverlichting meer nodig. HDR staat voor high dynamic range en betekent simpel gezegd dat het scherm een hogere helderheid met een hoger contrast en een bredere kleurweergave biedt. Beelden worden hierdoor natuurlijker en intenser weergegeven.
Ultra HD en HDR vind je tegenwoordig op veel nieuwe tv’s, terwijl OLED vanzelfsprekend alleen voor OLED tv’s is weggelegd. Op dit moment zien we de OLED-techniek alleen terug in een uitgebreide line-up van LG en de topmodellen van onder meer Panasonic, Sony en Philips. Voor deze kalibratie maken we gebruik van de LG OLED65E6V, een 65-inch topmodel uit 2016.
Wat verandert er aan de kalibratie?
Het eerste dat we Dimitri hebben voorgelegd is de vraag wat er in drie jaar tijd op het gebied van professioneel kalibreren veranderd is. Afgezien van nieuwe apparatuur om nog nauwkeuriger te testen, waaronder een Murideo-signaalzender (waardoor je dus niet meer afhankelijk bent van een Blu-ray speler), en de nieuwste Calman-software voor de metingen, is er niet heel veel veranderd in de manier van werken. Maar, door de komst van Ultra HD, OLED en HDR is het kalibreren van de nieuwste tv’s er niet makkelijker op geworden. Een hogere resolutie (Ultra HD) zorgt niet direct voor meer instellingen of andere instellingen. Dat is immers puur het aantal pixels dat weergegeven wordt, en daar doen we tijdens de kalibratie niks mee. OLED en HDR zijn daarentegen wel van grote invloed op de kalibratie.
OLED is een displaytechniek met als groot voordeel het ultiem diepe zwart. De pixels die zwart moeten weergeven staan uit en dus is zwart ook echt zwart. Zo zwart dat het nauwelijks te meten is tijdens de kalibratie. Maar, het geeft dus een perfecte basis voor de rest van je kalibratie. HDR is een heel ander verhaal want deze standaard is nog zo jong dat het voor een kalibratie-expert een lastig onderwerp is. Met name op het gebied van mapping ontstaan de problemen. Simpel gezegd betekent mapping dat de tv aanpassingen aan het bronmateriaal moet doen omdat de bron op het gebied van kleur en helderheid meer biedt dan de tv kan weergeven. Hierdoor wordt de kans op kleine fouten groter en moet je bij de kalibratie rekening houden met veel verschillende factoren.
Zoals gezegd is HDR een vrij jonge standaard en de exacte implementatie verschilt dan ook per fabrikant/model. Niemand weet precies hoe het moet en het maximale kan nog niet uit HDR gehaald worden. HDR op een tv kun je zien als een soort wiskunde; een kleine aanpassing kan voor een hele andere uitkomst zorgen. Een uitkomst die je soms niet meet maar die je uiteindelijk wel met je ogen ziet. Als de meting goed is, vergt het daarom altijd nog een serieuze check met de ogen. Ook het kaliberen van de HDR-modus is een uitdaging, maar daarover verderop in dit artikel meer.
Eerste meting
Voordat je van start gaat met de kalibratie is het goed om te weten dat deze het beste plaats kan vinden op het moment waarop en in de ruimte waarin je meestal naar de tv kijkt. Is het donker in die ruimte, dan kun je de kalibratie het beste ook in het donker doen. Op deze manier krijg je in de meeste gevallen het meest optimale beeld voorgeschoteld.
Allereerst wordt er een meting gedaan zonder dat veel aan de instellingen gesleuteld wordt. Natuurlijk passen we de standaard instellingen zoals altijd aan en kiezen we de juiste beeldmodus. In dit geval betekent dat onder meer dat de scherpte op ‘0’ gezet wordt, dat de Motion-opties uitstaan en dat we de ISF-modus voor een donkere kamer als basis nemen. We willen dat de tv zelf zo min mogelijk aanpassingen doorvoert dus de meeste basisopties worden uitgezet. De eerste meting toont eigenlijk meteen wat we van een OLED-scherm verwachtten; de zwartwaarden zijn nauwelijks te meten (positief) en de witbalans is redelijk in orde. Wit neigt wat naar groen en daar gaan we ons dus in de kalibratie op focussen. Overigens is het interessant om te melden dat op een OLED tv (in ieder geval van LG) een timer aanwezig is die bij een statisch beeld dat wat langer op het scherm verschijnt de helderheid automatisch terugschroeft. Omdat we dat natuurlijk niet willen tijdens de kalibratie wordt er om de minuut een volledig wit beeld op het scherm getoond. Dit zorgt ervoor dat de interne timer gereset wordt.
De kalibratie
De manier waarop we de LG OLED65E6V kalibreren geldt niet voor elke tv. Het kan zelfs zijn dat de manier waarop dit specifieke model gekalibreerd wordt, niet overeenkomt met de kalibratie voor eenzelfde model bij iemand anders. Elke tv heeft weer net wat andere eigenschappen, en zoals Dimitri het pakkend zegt; een tv kopen is net zoals meedoen aan de loterij. Je weet nooit precies wat je krijgt. Elk paneel heeft immers net wat andere eigenschappen en presteert nooit 100 procent hetzelfde als een ander paneel. Daarbij is de tv van het ene merk wat eenvoudiger te kalibreren dan de tv van het andere merk. Zo is een OLED tv van LG wat lastiger op kleur te krijgen dan een tv van Samsung. Uiteindelijk kunnen ze beiden, binnen hun eigenschappen, dichtbij perfectie komen, maar de weg er naartoe kan fors verschillen per merk. Dit ligt onder meer aan de tools en opties die de merken bieden voor kalibratie, en hoe de tv met wijzigingen binnen die opties omgaat.
Het eerste waar we mee aan de slag gaan voor de kalibratie zijn de presets; de beeldmodus van de tv. Daarna worden de helderheid, het contrast en het backlight (indien van toepassing) aangepast, zodat we de juiste grijsgradaties te zien krijgen en zwart dat diep zwart moet zijn dit ook echt is. Vervolgens is het de beurt aan het gamma en de witbalans van de tv. Dit zijn de twee onderdelen die het meest bepalend zijn voor de kalibratie, en dus de uiteindelijke ervaring. Wanneer wit teveel naar groen neigt, dan neigt alles dat je gaat zien teveel naar groen. Deze basis moet goed staan voordat we naar het Colour Management System kunnen. Op de meeste tv’s heb je de keuze tussen een 2-punts en een 20-punts kalibratie voor de witbalans. Sommige tv’s pakken de (eenvoudige) 2-punts meting goed op waardoor wit over de gehele linie dichtbij perfectie komt. Andere tv’s vereisen 20 meetpunten om zo tot een optimale weergave te komen. Ook dit verschilt echt weer per model, en mede dankzij de ervaring van Dimitri wist hij al van te voren dat de E6V-modellen van LG het beste presteren middels een 20-punts kalibratie. Het vereist wat meer werk, maar dat betaalt zich natuurlijk uit in de beeldkwaliteit.
Na 20 minuten met de controls spelen komen we op een nagenoeg perfecte witbalans, gekoppeld aan een gamma van 2.3. De witbalans is dus dik in orde, waardoor we snel over kunnen naar het CMS. De ervaring leert dat LG vanuit de doos een prima kleurweergave aflevert, maar dat er zeker nog ruimte is voor verbetering. Dimitri geeft aan met name onder de indruk te zijn van Sony, puur wanneer het aankomt op de kleurprestaties vanuit de doos. Echter, het spelen met de opties in het CMS komt wel iets nauwkeuriger, zeker ook bij de LG OLED tv’s. Zet je bepaalde opties te ver open, dan krijg je namelijk verticale lijnen (banding) in kleuren te zien. Maar, elke tv, van elk merk, heeft zijn issues. Daar heb je als kalibratie-expert mee te werken. Het is een secuur werkje, maar binnen het rec.709 kleurbereik kom je tot een nagenoeg perfecte kleurweergave.
HDR
Vervolgens is het de beurt aan de HDR-modus. Vanuit de doos biedt deze modus in de standaard-preset al een redelijke witbalans en kleurweergave, met een lichte neiging naar groen.Echter, de HDR-modus bevat een andere methode voor het aanpassen van de witbalans, met zogenaamde codes. En zoals eerder in dit artikel al aangegeven staat HDR nog dermate in de kinderschoenen dat het aanpassen van deze waarden meer problemen oplevert dan oplost. Er bestaat op dit moment nog teveel onduidelijkheid over hoe exact een tv in HDR-modus te kalibreren, en ook geven fabrikanten hier weer hun eigen draai aan. Volgens Dimitri is het een te groot risico om op dit moment met die instellingen te spelen, met name omdat elke kleine aanpassing kan zorgen voor een probleem verderop. Dit komt vooral doordat de manier waarop tv’s het HDR-signaal interpreteren, mappen en weergeven door zoveel schijven en algoritmen gaat dat de echte controle voor een kalibratie nog ontbreekt. Helaas slaan we de geavanceerde kalibratie voor HDR nu dan ook over, al zetten we basisinstellingen (beeldmodus voor HDR) goed, kiezen we de juiste helderheid, selecteren we de optie ‘breed’ voor de kleurruimte en kunnen we in het CMS een aantal kleine wijzigingen in de kleurweergave doorvoeren. Uiteindelijk moet in HDR het rec.2020 kleurbereik bereikt worden, maar op dit moment kunnen we op 50 procent verzadiging meten omdat huidige displays geen vol rec.2020 spectrum kunnen weergeven. 100 procent meten is dus zinloos. De testapparatuur is klaar voor de rest in HDR-modus, maar de tv nog niet (optimaal). Voor de 2017-modellen heeft LG echter beloofd de controle over de HDR witbalans-instellingen te verbeteren waardoor een uitgebreide en nauwkeurige kalibratie tot de mogelijkheden behoort. Sony en Samsung hebben dit onderdeel momenteel beter voor elkaar; hier kan de witbalans afgesteld worden. Het is dus geen algemene regel.
Dolby Vision
De LG OLED tv’s zijn, samen met de Sony topmodellen van dit jaar en een oled tv van Loewe, de enige tv’s in Nederland die Dolby Vision ondersteunen. Dolby Vision is de HDR-standaard van Dolby en biedt ten opzichte van HDR10 (door alle HDR tv’s ondersteund) dynamische metadata. Dit betekent dat de helderheid per scene of frame geoptimaliseerd kan worden, in tegenstelling tot per film bij HDR10. Daarbij gaat Dolby Vision uit van 12-bit data en een maximale helderheid van 10.000 nits, maar beiden kunnen door de huidige generatie tv’s nog niet weergegeven worden. Dolby Vision is momenteel te vinden op diensten als Netflix en binnenkort verwachten we ook de eerste Ultra HD Blu-ray films met Dolby Vision op de markt. Echter, aangezien Dolby Vision een gesloten systeem is, gecontroleerd door Dolby van begin tot eind, is het niet zo eenvoudig om een tv in deze modus te kalibreren. Wat hiervoor nodig is, is een speciaal onderdeel binnen het kalibratieprogramma (in dit geval Calman) én een bestandje met specifieke informatie over de tv wat in te software geïmporteerd moet worden. Het is aan de fabrikant van de betreffende tv om een bestand uit te geven wat voor de kalibratie gebruikt kan worden. Deze afhankelijkheid maakt het een stuk lastiger om de tv te kalibreren en op dit moment heeft alleen het Amerikaanse Vizio bestanden voor twee van zijn modellen uitgebracht. LG zelf heeft alle witbalans- en kleur-opties binnen het menu gedeactiveerd waardoor je er zonder toegang niet mee aan de slag kunt.
Final check
Zoals gezegd; de kalibratie wordt niet alleen gedaan door naar cijfers te kijken. Een aantal instellingen worden op het oog gedaan en daar komt het stukje ervaring en opleiding van de kalibrator om de hoek kijken. Ook is bij deze instellingen die op het oog gedaan worden de situatie en het moment van de dag, zoals hierboven omschreven, van belang. Met een andere lichtinval krijg je namelijk andere resultaten. Met name de motion-opties en de helderheid zijn (deels) afhankelijk van subjectiviteit. Het moet bij de ruimte passen en het moet comfortabel kijken. Na elk onderdeel gekalibreerd te hebben komt er ook een foto voorbij waarmee je het totaalplaatje te zien krijgt. In die foto zitten alle primaire kleuren, belangrijke tinten en texturen. Het geeft je een duidelijk beeld van de afstelling. Na de volledige kalibratie is het tijd om een paar films op te starten en het resultaat te bekijken.
Een uitgebreide kalibratie zoals hierboven omschreven kan wel 1.5 tot 2 uur duren, dus je moet er de tijd voor nemen. Maar, is het resultaat er dan ook naar? Nu waren we natuurlijk al verwend door de extreem goede beeldkwaliteit van de LG OLED65E6V toen deze uit de doos kwam, maar van het eindresultaat na kalibratie waren we absoluut onder de indruk. Daarbij; met een toestel van dit kaliber wil je er toch zeker van zijn dat je er het optimale uithaalt?
Na de kalibratie
Zodra de tv gekalibreerd is wil je natuurlijk het liefst direct aan de slag met je beste films maar het mooie is dat je ook nog een rapport van de kalibratie krijgt. Dimitri heeft ons de dag na de kalibratie voorzien van een document waarin middels grafieken en cijfers aangegeven wordt wat de metingen voor en na de kalibratie waren. Je krijgt hierbij een korte uitleg zodat je ook (deels) begrijpt wat er precies gedaan is en ziet dat de beeldweergave nu dichterbij de opgelegde normen en standaarden ligt. Daarbij heeft Dimitri de belangrijkste instellingen, voor onder meer het kleurbeheer, de witbalans en het gamma netjes opgeschreven waardoor je altijd een back-up hebt mocht je de instellingen van je tv verliezen.
Wat kost het?
In Nederland betaal je, wanneer je van de diensten van Dimitri gebruik wilt maken, een bedrag dat tussen de 175 en 350 euro ligt, afhankelijk van de reisafstand en of je ook extra opties als de 3D- en de HDR-weergave gekalibreerd wilt hebben.
Conclusie
Met de komst van diverse nieuwe technieken wordt het professioneel kalibreren van je tv niet eenvoudiger. Het blijkt wel dat je een expert met ervaring nodig hebt (of zelf heel diep in de materie moet zitten) om het optimale uit je scherm te halen, om te weten wat bepaalde instellingen met de weergave doen en om te weten hoe jouw specifieke model reageert op bepaalde handelingen. Het is ook duidelijk geworden dat nieuwe technieken uitdagingen met zich meebrengen. OLED geeft een solide basis voor elke kalibratie, maar HDR is nog zo jong dat je op dit moment nog geen optimale kalibratie met volledige controle kunt doen. Laten we hopen dat fabrikanten de komende tijd hard werken aan het optimaliseren van de kalibratiemogelijkheden in HDR en dat er voor Dolby Vision tv’s snel kalibratiebestanden uitgebracht worden. Pas dan kun je echt het maximale uit je tv halen, met HDR-content althans. Dat gezegd hebbende; ook deze keer zijn we weer onder de indruk van de resultaten van de kalibratie. Het oog wil zien dat je er op vooruit gaat maar dat blijft natuurlijk subjectief. Het rapport dat je achteraf krijgt en het meekijken met een expert tijdens de metingen bevestigen echter dat je tv nu een weergave biedt die zo dicht mogelijk in de buurt komt bij datgene dat de filmmakers bedoeld hebben. Ons advies; als je een premium tv koopt en dus het budget hebt, bespaar dan niet op een volledige en professionele kalibratie.
Er is in Nederland en België een klein aantal isf-gecertificeerde professionals dat je tv of projector kan kalibreren. Voor dit artikel heeft Dimitri van isfkalibratie.nl zijn medewerking verleend.
Reacties (8)