Voordat we nog een keer naar de verschillende weergavetyperingen gaan kijken, is het goed om stil te staan bij de gedachte waarom John Bowers zijn bedrijf zevenenvijftig jaar geleden heeft opgericht. Zijn doelstelling was (John is in 1987 overleden) en is vandaag de dag nog steeds, om de perfecte luidspreker te maken. En dan niet door bepaalde weergaveaspecten te overdrijven of accentueren, maar meer door zoveel mogelijk de verliezen te beperken. Niet voor niets is zijn meest bekende gevleugelde uitspraak: “The best loudspeaker isn’t the one that gives the most, it’s the one that loses the least”. Dus in plaats van een commercieel doel na te jagen probeerden John en zijn team bij iedere nieuwe generatie dit ultieme doel steeds dichter te benaderen. Als ik een aantal van deze wapenfeiten op een rij zet, beseffen we pas wat Bowers & Wilkins voor het wereldwijde audiolandschap heeft betekend. Eén van de bekendste is absoluut het gebruik van Kevlar voor luidsprekerunits en dan met name ingezet voor het precaire middengebied. Deze gepatenteerde vezels werden geïmpregneerd met een verstevigende hars wat resulteerde in de voor het merk zo kenmerkende gele luidsprekerconussen. Toch was de voornaamste reden dat dit composietmateriaal zowel gecontroleerde stijfheid als de benodigde interne demping kon bieden met overeenkomstig een veel lager vervormingsniveau. Maar ook het realiseren van fase-lineaire transmissie was een belangrijke doorbraak en bij de beroemde DM6 (bijnaam: de kangoeroe) waren de luidsprekers dan ook voor het eerst in verschillende verticale vlakken gemonteerd. In 1977 was het de beurt aan de tweeter en werd deze voor het eerst in een separate behuizing op de kast geplaatst. Dit had intrinsieke voordelen zoals een veel beter afstraalgedrag, betere focus en wederom een lagere vervorming/versmering.
Wie een model uit de huidige Bowers & Wilkins 800 D4- of vorige D3-generatie bezit of ooit zelf heeft gehoord, weet dat dit indrukwekkend transparante, snelle en accurate weergevers zijn. Toch is dit heel lang niet de kenmerkende weergave van dit iconische Engelse merk geweest. Tijdens de periode van de 800 D2-generatie en daarvoor, stond het merk immers bekend om zijn bijzonder muzikale en klankkleurrijke weergave. Een geluidssignatuur die luisteraars decennialang in hun ban hield door de specifieke aantrekkingskracht. Door de introductie van de volstrekt ongekleurde en supersnelle 800 D3-modellen ontstond een ware aardverschuiving en hadden sommigen het gevoel dat de stap te groot was. Met de al duidelijk meer vloeiende en melodieus presterende 800 D4-generatie, gaf het merk ogenschijnlijk gehoor aan deze vraag. De hamvraag is nu wat de onlangs geïntroduceerde top-of-the-line 801 D4 Signature hier nog aan toe kan voegen.
Matrix kastconstructie
Een grote doorbraak werd door ingenieur Laurence Dickie gerealiseerd. Hij vond de ‘Matrix’-behuizing uit, een inwendige constructie die de kleuring van de luidsprekerkast sterk verminderde en ook vandaag de dag nog steeds wordt toegepast. Deze verstevigende topologie lijkt een beetje op een wijnkist met al zijn vakken en bestaat uit een hele reeks dunne paneelsteunen die verdeeld zijn over de behuizing. Hierdoor wordt de stijfheid flink verbeterd en daalt de kastkleuring overeenkomstig.
Nautilus
De grootste doorbraak werd wat mij betreft gevormd door het Nautilus-luidsprekerontwerp van dezelfde Laurence Dickie. Feitelijk was dit het resultaat van het reeds door John Bowers gestarte onderzoek naar ‘perfecte dipolen’. Voordat Bowers stierf, droeg hij dit onderzoek over aan de op dat moment nog jonge Dickie. Het Nautilus-project was een van de meest uitgebreide onderzoeks- en ontwikkelingsprojecten die Bowers & Wilkins ooit heeft opgestart. In plaats van drivers met een open achterkant, werd van drivers gebruikgemaakt die werden gemonteerd op een soort van omgekeerd taps toelopende hoorns, of exponentieel kleiner wordende buizen. Dit om het afgestraalde geluid aan de achterzijde te absorberen. Voor de constructie werden bijzondere vezel versterkte kunststof behuizingen in een mal vervaardigd en het verbluffende eindresultaat was behalve de aparte vorm, ook een luidspreker met een bijna perfecte respons en vrijwel geen kleuring van de behuizing.
Signature by name
De naam ‘Signature’ is een van meest illustere en tegelijkertijd evocatieve namen in de geschiedenis van Bowers & Wilkins. De onderneming gebruikt deze naam daarom spaarzaam en met een grote zorgvuldigheid, en alleen wanneer voor het productconcept dat ze in gedachten hebben daar helemaal bij past. Hoewel elk Signature-model zijn eigen identiteit heeft, staan ze wel allemaal in nauw verband met hun voorgangers. In basis gaat het hier om bijzondere modellen. Ontwerpen die behalve hun grenzeloze prestaties, ook uniek en onderscheidend moeten zijn en daarbij zijn voorzien van een prachtig design. Exquise materiaalgebruik en een hoge mate aan exclusiviteit ronden dit bijzondere plaatje tenslotte af. Feitelijk begon het allemaal met de Silver Signature. Een model dat in 1991 werd gelanceerd als eerbetoon aan oprichter John Bowers. Een aimabele man die in 1987 de strijd tegen kanker verloor en als eerbetoon ontwikkelde het technische team een bijzondere luidspreker. Een ontwerp waarin al zijn ideeën en alles waarvoor hij stond samenkwamen. De timing van deze lancering was ook verder geen toevalligheid, want in 1991 vierde het bedrijf ook zijn 25-jarig jubileum. Oftewel het zilveren jubileum, en dat bood natuurlijk nog meer inspiratie voor het ontwerp waarin alle metaaldelen ook daadwerkelijk van zilver waren vervaardigd.
Nog meer Signature
In de decennia die volgden zijn er nog een aantal andere modellen uitgebracht die deze naam met trots mochten dragen. Wat bijvoorbeeld te denken van de Signature 30. Een elegante, vloerstaande versie van de Silver Signature. In 2001 werd deze typering voor het eerst op twee modellen van de Signature 800 Series toegepast. Het ging om de Signature 805 en Signature 800. Beide voorzien van hetzelfde recept, wat inhield dat er gebruik werd gemaakt van sterk geüpgradede interne componenten, plus speciale opties ten aanzien van de behuizing, zoals toepassing van het exclusieve Connolly-leer. In 2006 vierde de onderneming het 40-jarig jubileum met nog een speciaal model, de Signature Diamond. Deze special edition werd ontworpen door Sir Kenneth Grange (de man achter de DM6, 801 en Matrix 800), wat resulteerde in een elegante, compacte, vloerstaande tweewegluidspreker met een sterk gebogen kast en unieke, geheel marmeren Tweeter-on-Top-behuizing met diamanten koepeldiafragma.
801 D4 Signature
Eenmaal aangekomen in het huidige 2023, lanceerde het merk kortgeleden twee nieuwe topmodellen. De eerste is de 805 D4 Signature-monitor, waar we in deze test verder geen aandacht aan besteden en de tweede is de 801 D4 Signature. Deze nieuwe modellen uit de 800 D4-serie zijn verkrijgbaar in twee fraaie luxueuze afwerkingen genaamd Midnight Blue Metallic (dezelfde kleur als de iconische oer-Nautilus) en California Burl Gloss (afkomstig van de Italiaanse specialist bij uitstek genaamd ALPI). Vermeldenswaard is dat de aluminium bovenplaat volgens traditie wederom is verfraaid met heus Connolly-leer. Jawel hetzelfde leder wat ook in top automotive merken als Rolls-Royce en Bentley wordt toegepast. Net als bij de voorgaande Signature-generaties, wordt ook bij de D4 Signature-modellen gebruik gemaakt van een hele reeks aan zorgvuldig ontworpen audio-upgrades. Wanneer ik inzoom op wat er daadwerkelijk is gewijzigd, blijken deze veranderingen structurele aanpassingen te bevatten die zowel het mechanisch gedrag als de akoestische transparantie verbeteren.
Bowers & Wilkins hoofdkwartier in Eindhoven
Voordat ik verder ga met het uit de doeken doen van al deze wijzigingen, is het goed te vermelden dat deze test dit keer niet in mijn eigen luisterruimte plaatsvindt, maar op de burelen van het Nederlandse Bowers & Wilkins-hoofdkwartier in Eindhoven. Ook de merken Marantz, Denon en Classé zijn hier al sinds jaar en dag onder hetzelfde dak ondergebracht. Maar mijn, of beter gezegd: onze focus ligt vandaag dus op de 801 D4 Signature-weergevers. Met “ons” bedoel ik dit keer ondergetekende en gewaardeerde collega Christiaan Punter. Hij schrijft zijn versie van dit verhaal voor zijn website www.hifi-advice.com, terwijl mijn variant is te lezen in de Music Emotion die u nu vasthoudt. Bij aankomst in Eindhoven worden we hartelijk verwelkomd door Nico Bierhoff, Channel marketeer Benelux en Ronald Dijkstra, premium brand activator. Nico is doorgaans werkzaam in Eindhoven en zult u als consument maar zelden op beurzen en shows tegenkomen. Ronald daarentegen wel. Hij is namelijk de persoon die bij presentaties en shows tekst en uitleg over de gevoerde merken en producten geeft. Ook voor vandaag heeft hij alles goed voorbereid en verplaatsen we ons binnen de catacomben van het grote pand, naar een soort van algemene presentatieruimte. De wanden van dit sfeervolle gedeelte zijn op prettige wijze goed gevuld door de verschillende merken en modellen uit het uitgebreide productportfolio. Centraal in de ruimte staat verder een grote vergadertafel opgesteld. Een meubelstuk waarvan het tafelblad tijdens ons bezoek grotendeels is bedekt met de nieuwe fysieke bouwstenen van de 801 D4 Signature.
PowerPoint-presentatie met de wijzigingen
Aan één van de wanden hangt een beeldscherm en als aftrap van deze test voorziet Ronald op zijn eigen onnavolgbare wijze, een tweetal PowerPointpresentaties van commentaar. De eerste betreft een onlangs afgelegd bezoek aan het trotse Bowers & Wilkins-hoofdkwartier, gelegen in het Engelse Worthing. In geur en kleur worden we door Ronald virtueel meegenomen en zien we hoe groots, modern en technologisch veelomvattend deze onderneming is. De tweede presentatie betreft de nieuwe 801 D4 Signature en toont aan dat de ingenieurs alles in het werk hebben gesteld om de ‘normale’ 801 D4 op een nog hoger plan te brengen. Over wat voor maatregelen en ontwerpdetails hebben we het dan? Eén van de grootste onderdelen die meteen in het oog springt is de compleet nieuwe aluminium bovenplaat. Deze heeft ten opzichte van het normaal gebruikte exemplaar, op specifieke plaatsen machinaal uitgefreesde gaten in de structuur. Een gegeven dat dient om de resonantiefrequentie van het aluminium te wijzigen/verlagen en toont meteen aan tot welk detail de ingenieurs zijn gegaan om nog verder te komen. Maar ook de met Connolly-leer beklede en uit kunststof vervaardigde kraag die de aluminium bovenkraag bedekt, is op de schop gegaan. Dit heeft na vele metingen en luistersessies geleid tot het op strategische plaatsen aanbrengen van wiggen met speciaal Techsound-dempingsmateriaal. Een maatregel waardoor achtergebleven resonanties nog verder konden worden geëlimineerd. Ook elders in de 801 D4-constructie zoals bijvoorbeeld in de turbinekop en in de plint, wordt gebruik gemaakt van dit hightech materiaal.
Nieuw tweeterrooster
Hoewel ik mij heel goed kan voorstellen dat u bij het introduceren van de verschillende gewijzigde onderdelen bijna gaat denken of dit nu alles is voor zo’n nieuwe substantieel duurdere variant. Ik moet u nog even verder op de proef stellen, want het eerstvolgende onderdeel betreft het nieuwe tweeterrooster voor de Diamond-tweeter! Nee, nu niet lachen want op dit hoge niveau kunnen zelfs op het oog onbetekenende onderdelen gehoormatig veel verschil maken. Het vorige gaasontwerp stamde immers alweer uit 2015 en het nieuwe gaasrooster biedt een zorgvuldig geoptimaliseerde combinatie van stijfheid – noodzakelijk om de fragiele diamantkoepel tegen ongewenste schade te beschermen – en openheid. Het nieuwe ontwerp is nog veel meer dan voorheen ‘best of both worlds’. De oriëntatie van de structuur is zeer specifiek en ontworpen om tot nog betere resultaten te komen. De ingenieurs hadden uiteindelijk meer dan 25 iteraties in het ontwikkelingsproces nodig voordat uiteindelijk voor dit ontwerp werd gekozen.
Nieuwe woofer
In de kwaliteitsstrijd om de toch al zeer goede geluidsweergave van de 801 D4 nog verder te verbeteren was geen horde te hoog en zijn ook de twee 25 cm Aerofoil™-woofers deels opnieuw ontworpen. Doel van deze oefening was om de toch al lage vervorming nog verder te verlagen. Om de nieuwe unit in de productielijn te identificeren is het chassis in plaats van het ruwe, blanke metaal, nu in zwart uitgevoerd. De werkelijke wijziging betreft een aanpassing bij de magneten van het motorsysteem en een grotere ventilatieopening in deze magneet. Hierdoor daalt de vervorming nog verder.
Woofer/midrange
De 15 cm woofer/midrange is niet gewijzigd en maakt nog steeds gebruik van het inmiddels zeer beproefde, geweven Continuum™-conusmateriaal en de bewust stugge FST™-ophanging.
Nieuwe aluminium basreflexpijp
De baspoortuitgang op 801 D4 is een aanzienlijke opening in de kast. Bij het normale model wordt het gebied rond deze opening dan ook extra verstevigd met een dikke en massieve aluminium basisplaat. Dit volgt theoretisch gezien dezelfde logica als de aluminium panelen die de baffle verstevigen aan de voorzijde van de kast. Maar de 801 D4 Signature gaat nog verder door ook de poortuitvoer zelf te upgraden. In het normale model is de mond van de Flowport™ van kunststof, terwijl deze bij de Signature is vervangen door gegoten aluminium. Wat dit doet met de weergave kunt u straks in het luisterdeel lezen.
Verbeterd wisselfilter
Als laatste onderdeel hebben de ingenieurs het zo belangrijke wisselfilter aangepakt. Het zijn geen ingrijpende aanpassingen, maar zowel de 801 D4 als de 805 D4 Signature-modellen hebben verbeterde bypasscondensatoren gekregen. Ze zijn ook verdubbeld in aantal en het eindresultaat zou moeten resulteren in een nog schonere weergave.
De ideale luisterruimte
Om de 801 D4 Signature daadwerkelijk de sporen te geven begeven we ons gezamenlijk naar de bijzonder gevormde luisterruimte in het basement van de Beemdstraat in Eindhoven. Ik ben hier inmiddels de afgelopen 15 jaar verschillende keren geweest. In de tijd dat Marantz Brand Ambassador Ken Ishiwata er nog de scepter zwaaide, was het een vernieuwende en bijzondere luisterruimte. Het was een tijdspanne waarin verder niemand buiten opnamestudio’s wat aan akoestiek deed, maar het voor Ken en zijn team een krachtig gereedschap was. Want buiten de luidsprekers en producten zelf, hoorde je bijna niets van de ruimte en kon je je maximaal op de producten focussen. Maar hoewel de ruimte ook vandaag de dag nog steeds bijzonder is, zijn de inzichten op dit gebied de afgelopen jaren best veranderd. Zeker voor stereoweergave is het belangrijk dat er ook een bepaalde mate aan reflectiviteit in een ruimte overblijft. Bij te sterke reflecties wordt de definitie, focus en de afbeelding vertroebeld en kan het zelfs vermoeiend luisteren zijn. Maar een overgedempte ruimte is ook niet fijn en dan met name omdat je dan alleen nog het directe geluid recht uit de speakers waarneemt en niet meer de akoestische ‘wolk’ eromheen. Ook krijg je in laatstgenoemde ruimte soms zelfs een bepaalde druk op de oren en komt het regelmatig voor dat zowel het hoog- als laagbereik te veel wordt geabsorbeerd. Waarom ik dit allemaal vertel? Omdat ook de ruimte aan de Beemstraat deze eigenschappen best sterk bezit. Nee, hij is zeker niet helemaal dood en er gaan qua reflectiebeheersing ook veel dingen goed. Maar in het laag verdwijnt toch best veel energie en impact, terwijl van ‘levendige reflecties’ ook bijna geen sprake is. Het luistert dus heel anders dan je gewend bent.
Het vergelijk
Toch hebben Nico en Ronald een ‘truc’ uitgehaald om het Christiaan en mij een stuk gemakkelijker te maken, want naast de 801 D4 Signature, staat bij het betreden van de ruimte ook een normaal paar 801 D4 opgesteld. Daardoor hebben beide luidsprekerparen van dezelfde akoestische aspecten zowel voordeel als hinder. Als aansturing heeft het Bowers & Wilkins-team gekozen voor de prestigieuze Delta-modellen van hun huismerk Classé. Een goede en te verdedigen keuze, want beide worden bij de ontwikkeling van hun producten (deels) samen gebruikt en het stabiel aangeleverde vermogen van de in dit geval Delta mono eindversterkers, is 300 watt aan 8 ohm, 600 watt aan 4 ohm en nog altijd 1.000 watt aan 2 ohm. Als voorversterker dient de Classé Delta Pre en dat is een apparaat dat met alle analoge en digitale bronnen overweg kan. Als bron dient een Mac Mini, terwijl een Marantz SA-10 zorgt voor de vertaling van digitale data naar analoge signalen. In eerste instantie is door Nico en Ronald bewust voor deze DAC gekozen boven de ingebouwde in de Classé Pre. Niet omdat die in de Classé minder was, maar meer dat de Marantz in deze setting meer klankkleur en vulling zou geven. In een later stadium toen we zelf de touwtjes in handen mochten nemen, hebben Christiaan en ik beide DAC’s nog even zelf vergeleken. Voor de lichtnetreiniging staat een AudioQuest Niagara 5000 opgesteld, terwijl alle bekabeling afkomstig is van Charismatech. Voor velen een onbekend merk, maar Ken (Ishiwata) is toentertijd bij de ontwikkeling betrokken geweest en deze kabels (die ik zelf ook nog ergens heb liggen) blonken uit in zowel een fraai neutraal en ongekleurd geluid als een super prijs-kwaliteitverhouding.
Luisteren 1
Terwijl Christiaan en ik op de comfortabele fauteuils wachten op wat komen gaat, speelt Ronald tijdens de eerste sessie een aantal door hem uitgekozen nummers in verschillende muziekstijlen. Eerst op de normale 801 D4, waarna deze wordt weggereden en we na het herplaatsen van de Signature (1221 mm hoog, 451 mm breed, 600 mm diep en 100,6 kilo zwaar) op uiteraard precies dezelfde plek, dezelfde nummers nog eens afspelen. Het klinkt misschien vreemd, maar net als u ben ook ik min of meer geconditioneerd in hetgeen wat ik verwacht te gaan horen. Laat ik dit verwachtingspatroon even invullen. In geval van een verbeterde luidspreker is dat doorgaans een dieper, krachtiger en beter gedefinieerd laag. Ook een luchtiger en (nog) gedetailleerder middengebied met een nog verfijnder, transparanter hoog in een nog groter en losser stereobeeld valt in dit verwachtingskader. Maar al snel blijkt dat het geheel tot onze verrassing een heel andere kant uitgaat. Om dat te begrijpen moet je eigenlijk andersom denken. Want hoe lager de vervorming en versmering uitvalt en hoe minder resonanties, compressie en andere artefacten optreden, hoe natuurlijker de weergave zal worden. Door de vele gehypete audioproducten zijn we eraan gewend geraakt dat ‘beter’ vaak meer is in weergave. De nieuwe 801 D4 Signature toont kristalhelder aan dat wanneer je het goed uitvoert zonder effectbejag, bijna het omgekeerde plaatsvindt. Oké, het laag is ook inderdaad schoner en loopt dieper door, maar het is qua perceptie zeker niet meer of luider. Eerder meer integer en subtieler met veel meer fijne tonale schakeringen. In het midden- en hoogbereik is het verschil zo mogelijk nog groter. Waar de normale 801 D4 nog lekker puntig en gestoken overkomt, is de Signature-variant aanmerkelijk zachter en vloeiender. Zelfs zo sterk dat ik in het begin even dacht dat de modellen waren omgewisseld. Nog even checken bracht aan het licht dat dit niet het geval is.
Luisteren 2
Na zo een paar keer stuivertje hebben gewisseld is het de beurt aan Christiaan en mij om onze eigen muziek af te spelen. Nico en Ronald verlaten de ruimte en door de gewenning aan de ruimte en set in de eerste ronde, zijn we nu in staat om onze constateringen nog meer handen en voeten te geven. Hoewel beide merken totaal niet op elkaar lijken, hoor je bij de M-serie topmodellen van het Amerikaanse Magico eenzelfde soort tendens. Hoe beter de drivers, hoe lager de vervorming en hoe geringer de kastresonanties, hoe minder gehypet gereproduceerd geluid over zal komen. Ook de uit Duitsland afkomstige Zellaton-weergevers laten dit fenomeen duidelijk horen en zo ook nu de 801 D4 Signature. Overigens komt ook de prijs van dit Engelse merk voor het eerst in de prijsregionen waar bovenstaande merken al sinds jaar en dag de dienst uitmaken. Nogmaals heeft ieder van deze merken en geheel eigen klankidioom en dat is goed, want dan valt er ook nog steeds wat te kiezen. Maar het is ook mooi, goed en bovenal knap dat nu ook het iconische Bowers & Wilkins deze weg naar de top verder kan vervolgen. Dus het ‘nieuwe geluid’ is eindelijk niet alsmaar meer en nadrukkelijker, maar nu ook natuurlijker, zachter, klankkleurrijker, vloeiender, meer organisch en tegelijkertijd nog hoger qua oplossend vermogen en definitie.
Conclusie
Een test waarin geen enkel muziekstuk wordt genoemd lijkt misschien vreemd, maar is van mij een bewuste keuze. Met name omdat ik bang was dat anders de boodschap van deze nieuwe luidsprekers te veel zou worden ondergesneeuwd of vertroebeld door informatie van afgespeelde artiesten. Voor een test als dit was het met name noodzakelijk om zo duidelijk mogelijk waar te nemen waar zo’n state-of-the-art model ten opzichte van het andere, in dit geval de 801 D4, staat. Toch zou ik eigenlijk een direct vergelijk tussen dit model en de Signature-uitvoering in een winkelomgeving afraden. Waarom? Omdat je als mens onbewust voor ‘meer’ bent geconditioneerd. Maar wat de Signature dus doet en dat doet hij enorm goed, is juist de kunst van het weglaten. Daardoor neem je nog minder de toegepaste techniek waar, is er nog minder versmering, compressie en vervorming en ervaar je juist daardoor minder hifi en meer ongehypete, natuurlijke muziek. Toch wil ik ook mijn ogen niet sluiten voor de forse prijsstijging ten opzichte van het normale model. Want is een meerprijs van € 12.000,- niet heel erg hoog voor ogenschijnlijk alleen een andere afwerking en een aantal gewijzigde onderdelen? Als je het zo bekijkt lijkt het bijna obsceen, maar verdiep je jezelf er meer in, dan komt ook het besef dat deze vraag veel complexer is dan het lijkt. Want wat kan er met de huidige stand der techniek eigenlijk nog verbeterd worden en wat niet? De 801 D4 zat immers al samen met een aantal collega’s op de top van de luidsprekerpiramide. Alles wat je dan nog beter wilt krijgen, kost meteen heel veel tijd, heel veel moeite, veel prototypes en vaak forse investeringen. In dat licht gezien is zelfs de 801 D4 Signature bijna het spreekwoordelijke koopje. Met name omdat de meeste concurrerende modellen van de high-end concurrentie vaak nog (veel) duurder zijn. Of het uw eigen smaak en beleving is zult u altijd zelf tijdens een luistersessie moeten bepalen, maar de nieuwe 801 D4 Signature komt wel het dichtste bij John Bowers’ oorspronkelijke ideaal van alle tot op heden vervaardigde Bowers & Wilkins-weergevers in de buurt.
Prijs:
Bowers & Wilkins 801D4 Signature € 50.000,- per paar
B&W Group Benelux, www.bowerswilkins.com/nl-nl
Reacties (0)