Hoewel er op het eerste gezicht veel overeenkomsten tussen de ‘oude’ en nieuwe netwerkspelers lijken te zijn, blijken de verschillen al snel toch groter dan gedacht. Een gegeven dat vooral opvalt wanneer ik beide apparaten omdraai. Want waar de MU1 met zijn karakteristieke goudkleurige draaiknop echt als een traditionele digitale bron is uitgerust, blijkt de MU2 (voorzien van een zilverkleurige draaiknop) door de door Grimm zelf ontwikkelde ingebouwde DAC, veel meer een soort van digitale/analoge hub te zijn. Digitale uitgangen zijn er overigens niet meer op te vinden en daarvoor in de plaats is er een drietal digitale ingangen geïmplementeerd. Nieuw is dat nu ook ruimte voor (drie) analoge ingangen is en er door de aanwezigheid van de ingebouwde DAC, ook single ended en gebalanceerde analoge uitgangen voorhanden zijn. Een hoofdtelefoon uitgang met 6,3 mm jackplug completeert het uitgebreide geheel.
Het is 2019 wanneer ik als fervent cd-gebruiker mijn aversie tegen streaming audio (vanwege de minder goede klank) min of meer moet staken. Daarbij wordt nieuwe muziek steeds minder vaak op cd uitgebracht en is er een toenemend aantal verzoeken om dit type producten te testen. In mijn daaropvolgende zoektocht naar een geschikte kandidaat, kom ik de Grimm MU1 op het spoor, die toen net werd uitgebracht. Een netwerkspeler die niet alleen prachtig industrieel is vormgegeven, maar ook out of the box door een enthousiast team van jonge whizzkids onder leiding van Guido Tent en Eelco Grimm is ontwikkeld. Halverwege 2023 ontstaat er opnieuw reuring rond deze snelgroeiende Nederlandse fabrikant. Dit keer gaat het om de nieuwe Grimm MU2. Een model dat niet als opvolger van de bestaande MU1 dient, maar door zijn verder geïntegreerd totaalconcept een verfrissende, andere invalshoek biedt.
Major DAC
Om verdere uitleg te geven over wat deze DAC zo bijzonder maakt, geef ik graag het woord aan Eelco Grimm – creatief directeur van Grimm Audio. “Onze volledig zelf ontwikkelde Major DAC die in de verte op een soort van aangepaste DSD-variant lijkt, werkt niet met twee maar drie niveaus. In tegenstelling tot de bestaande digitale techniek waarbij alleen een 0 en een 1 bestaat, hebben we bij onze Major DAC 1,5 bit gecreëerd. Het werkt als volgt. 0 is 100% van de tijd 0. Een 1 is 50% van de tijd 0 en 50% van de tijd 1. En de 1,5 is 100% van de tijd een 1. De reden waarom we voor deze vorm van conversie hebben gekozen, is om de typische modulatieproblemen van 1-bit DSD te voorkomen. Ik ben er erg trots op dat de driejarige ontwikkeling geheel in eigen huis is uitgevoerd en wel door signaalprocessing- en systeemontwerper Gertjan Groot Hulze en elektrisch en systeemontwerper Pieter Meijer. Waarom we hiertoe zijn gekomen heeft vooral te maken met de onvolkomenheden binnen de bestaande conversie-ontwerpen. Zo loopt bij DSD het hoge spectrum niet lineair met de signaalsterkte mee en daarmee is ook de ruis in de audioband Multibit oplossingen op zijn beurt bijna niet volledig lineair te krijgen. Vanzelfsprekend heeft ons 1.5-bit ontwerp nog steeds te maken met een bijzonder hoge ruisvloer. Daarom is het noodzakelijk om die ruis goed te filteren en hiervoor maken wij gebruik van een 11e(!) orde noise shaper. Dat is enorm steil en om dat te realiseren is dan ook een slim algoritme en een sterke processor nodig. Die is uiteraard standaard in onze MU2 en bestaat uit een krachtige FPGA (Field Programmable Gate Array). Tenslotte maken we in de MU2 uiteraard ook gebruik van onze eigen Grimm-klokken. Kostbare kleinoden die net als bij de MU1 apart worden gemeten en dus handmatig worden geselecteerd voordat ze uiteindelijk op de print terechtkomen.”
Relais gebaseerde volumeregelaar
Behalve de originele digitale signaalverwerking, wordt binnen de MU2 tenslotte ook speciale zorg aan de analoge signaalweg besteed en dan met name om de schoonheid en transparantie van de zorgvuldig verwerkte DAC-uitgangssignalen te behouden. De analoge signaalweg is daarom volledig symmetrisch opgebouwd met behulp van circuits, componenten en een lay-out van zeer hoge kwaliteit. Het signaal wordt via een eersteklas, op relais gebaseerde volumeregelingssectie geleid, zodat de analoge uitgang van de MU2 rechtstreeks een eindversterker aan kan sturen. Als laatste nog even de handzame buitenmaten die 35,5 cm breed, 8,5 cm hoog en 29,5 cm zijn bij een gewicht van 4,5 kilo.
Typerende kenmerken MU1 versus MU2
Hoewel in deze test vooral de nieuwe MU2 aan bod komt, ben ik mij bewust dat veel kopers ook met een schuin oog naar de MU1 met een losse DAC zullen kijken. Want wat zijn nu de werkelijke praktijkverschillen en welke streamer is in bepaalde situaties het meest geschikt? Voordat ik hiermee van start ga is het goed te weten dat ik inmiddels zelf sinds vier jaar met de MU1 ervaring op heb kunnen doen. Ik die periode heb ik veel met het apparaat gewerkt en is het een bijzonder stabiel en qua bediening bijzonder uitgebreide netwerkspeler gebleken. De regelmatige gratis verstrekte updates van Grimm hebben het apparaat alsmaar verder uitgebreid en aanzienlijk verbeterd. Maar de grootste stappen heb ik uiteindelijk gemaakt door er volgens mijn eigen visie de meest optimale DAC en kabels bij te zoeken. Dit maakte erg veel verschil en het moge duidelijk zijn dat deze mogelijkheid door het samengevoegde concept bij de MU2 (streamer met ingebouwde DAC) in veel mindere mate aanwezig is. Natuurlijk scheelt het kleinere aantal benodigde kabels de nodige rompslomp en geld, maar houd er dus ook rekening mee dat u bij een MU2 klankmatig zelf minder aan kunt passen. Een ander gegeven is dat het menu van de MU1 (bedienbaar via het eigen IP-adres op een PC, tablet en smartphone) veel uitgebreider is qua mogelijkheden dan de MU2. Want terwijl je bij de MU1 bijvoorbeeld de upsampling uit, op 2x of op 4x kunt zetten, bestaat deze optie niet bij de MU2 en staat deze altijd onderhuids (8-voudig) aan. Maar Grimm zou Grimm niet zijn als het ook de MU2 in deze ‘broederstrijd’ een grote troef in handen geeft. Want de MU1 is gebonden aan het verplichte AES/EBU-protocol, terwijl dit bij de MU2 vanwege de ingebouwde DAC geheel kon vervallen, en de upsampler dus op een hogere sample rate en grotere bitlengte met de noise shaper DAC verbonden is. Dit blijkt tijdens het luisteren klankmatig aanzienlijke, goed hoorbare voordelen op te leveren waarover later meer.
Gebruikte componenten
Voor wat betreft de Grimm MU2 mag ik wel zeggen dat ik mij tijdens deze test best in een unieke positie bevind. Zo heb ik de MU2 niet één maar wel drie keer langdurig in huis gehad, terwijl ik het apparaat ook in heel veel andere, verschillende omstandigheden zijn inspirerende werk heb horen doen. Dat varieerde van bij consumenten thuis, in winkels, bij de importeur privé thuis, bij collega’s en op beurzen en shows. Maar hoe vergelijk je nu eerlijk een MU1 met een MU2? Dat is alleen al door het verschillende concept lastiger dan u zou denken. Om het zo eerlijk mogelijk te doen besluit ik om voor beide een optimale, maar daardoor wel verschillende kabelmatches te kiezen. Hierdoor wordt voor beide het maximaal haalbare niveau bereikt. Voor de MU2 maak ik daarom gebruik voor een Nirvana PC+ powercord, terwijl de MU1 juist meer baat heeft bij de Nirvana SX-variant. Als interlinks dienen mijn referentie AudioQuest Fire-, AudioQuest Dragon- en Siltech Royal Single Crown-interlinks, waarbij ik voor de MU1 nog aanvullend gebruik maak van de Siltech Golden Eagle II Double Crown 110 ohm als digitale AES/EBU-kabel. Bij de voor de MU1 benodigde DAC – in mijn geval de Mola Mola Tambaqui – maak ik afhankelijk van de gebruikte versterker en speakersetting die keuze voor een Essential Audio Tools Current Conductor of Siltech Royal Single Crown powercords. Als geïntegreerde versterkers zijn de referentie Zanden 6000 en CH Precision I1 ingezet, terwijl de Soulution 511 en Naiu Laboratory ELLA mk3 als eindversterkers dienen. Luidsprekerkabels zijn Nirvana SX of Crystal Cable Monet-exemplaren, terwijl de Master Contemporary C- en Sigma Acoustics Ouverture 20th Anniversary-luidsprekers van dienst zijn. Als dataverbinding maak ik tenslotte gebruik van enerzijds een topkwaliteit wifiverbinding met een TP-link client en de router op slechts 6 meter afstand en anderzijds een CAT6 ethernetkabel aangesloten op een SOtM sNH-10G-switch.
Luisteren
En daar staan ze dan, broederlijk naast elkaar en op afstand bijna niet van elkaar te onderscheiden. Doordat beide zowel een Roon Core als endpoint zijn is het onderling overschakelen in Roon een fluitje van een cent. In deze eerste ronde gebruik ik de MU2 in zijn ‘bypass’-modus met het volume op ‘0 dB’. De ingebouwde hoogwaardige analoge volumeregelaar staat dan volledig buiten spel. Door de heel andere ingebouwde DAC, de kortere signaalwegen en het kunnen weglaten van het externe digitale verbindingsprotocol, verwacht ik een andere klank. Maar hoeveel anders daar kom ik pas achter zodra ik de eerste akkoorden uit de dagenlang acclimatiserende MU2 hoor stromen. Gelukkig is ook deze nieuweling weer meteen herkenbaar als een echt Grimm-product. Met andere woorden: ik ervaar weer meteen dat typische, bijzonder ontspannen karakter. Een weergave zonder enige stress, zonder enige overdrijving en een hoog oplossend vermogen zonder er ooit de nadruk op te leggen. Het is ook meteen duidelijk dat de MU2 deze ‘Grimm-deugden’ nog verder doortrekt dan bij de MU1. Het blijft natuurlijk altijd gissen omdat ik niet zelf bij het ontwikkeltraject betrokken ben geweest, maar ik denk dat wat ik waarneem zowel het ontbreken van het AES/EBU-protocol als de succesvolle implementatie van de eigen, geslaagde Major DAC is.
Bevrijdende weergave
Deze omschrijving past wat mij betreft heel goed bij de verdere klankmatige eigenschappen die de MU2 tentoonspreidt. De muziek klinkt als bevrijd, klinkt opmerkelijk moeiteloos bij zelfs complexe muziek en vloeit op bijna dezelfde wijze als ik doorgaans vooral bij analoge topbronnen zoals een platenspeler en spoelenrecorder waarneem. Deze wijze van presenteren heeft een heilzame werking op lichaam en geest. Want je ‘ziet’ en voelt al bijna de muziek voordat de tonen daadwerkelijk hoorbaar worden! Ik bedoel daarmee dat de weergave van deze nieuwe Grimm op een wezenlijk andere wijze tot stand komt dan het bij de meeste andere producten voor het voetlicht wordt gebracht. Want hoe meer en langer ik ernaar luister, hoe sterker naar voren komt dat de typische ‘mechanische aspecten’ die digitaal al sinds de beginjaren zo typeert, verregaand zijn verdwenen! Een enorm knappe prestatie die voor heel veel muziekliefhebbers het verschil zal kunnen maken. Een ander logisch aspect is dat ook het oplossende vermogen compleet anders voor het voetlicht wordt gebracht. Het is met name heel sterk in dienst van de muziek en het is geen audiofiel effect wat er de hele tijd op eenzelfde wijze overheen ligt. De totaalweergave is uiteindelijk zo goed en natuurlijk, dat je qua prijs een heel stuk naar boven moet doorschuiven om het op soortgelijke wijze bij een digitale bron zo te kunnen ervaren.
Rechtstreeks een eindversterker aansturen
Voor de volgende ronde zet ik in de menu-instellingen de volumeregelaar weer aan en gebruik ik de MU2 om rechtstreeks de aanwezige eindversterkers aan te sturen. Hoe dat gaat? Opvallend goed! Qua tonale balans en eigenschappen verandert er eigenlijk niet zoveel ten opzichte van een hele goede voorsterker. Dus hoogoplossend, zeer neutraal, transparant en nagenoeg zonder eigen karakter. Ook de 3 volt uitsturing is heel capabel om eindversterkers prima aan te sturen. Het kan op zich nog beter, maar daarvoor zult u wel flink moeten investeren in een werkelijke top voorversterker. Denk daarbij aan bedragen van € 25.000,- en hoger. Een bedrag dat al veel meer is dan de complete MU2 kost en waardoor je wederom weer meer apparaten nodig hebt!
Grimm MU2 versus MU1
En dan als laatste natuurlijk het spannende treffen tussen de nieuwe MU2 en de al jarenlang gevestigde MU1. Zoals ik in het begin van dit verhaal al verwoordde, is de nieuweling niet bedoeld als opvolger. De MU1 is bedoeld voor mensen die graag van een losse DAC naar keuze gebruik willen maken, daar heel ver mee willen en kunnen gaan qua tuning en daar ook meer geld en ruimte voor beschikbaar hebben. Ook is de MU1 voorzien van meer menuopties waaronder instelbare upsamplingwaardes, de zinvolle outputcontrole waardoor het mogelijk is om de headroom desgewenst met 3 dB terug te brengen, de zeskanaals modus en sinds de laatste update is zelfs bitdiepte van de uitgang instelbaar. Daardoor is het mogelijk om bij gebruik van bijvoorbeeld bepaalde NOS DAC’s, de standaard bitdiepte van 24-bit, in stappen terug te brengen naar 20-, 18- en tenslotte ook 16-bit. De MU2 heeft al dit soort mogelijkheden bewust niet. Een gegeven dat alles heeft te maken met de beoogde doelgroep. Muziekliefhebbers die het liefst topklasse producten zonder al te veel complexiteit en poespas willen zien. Deze verschillen geven goed de diverse invalshoeken van beide producten aan. Enkele alinea’s terug schreef ik al dat een onderling vergelijk best lastig is en dat komt buiten de kabels ook doordat je bij de MU1 altijd van een losse DAC gebruik moet maken. Toch valt er uiteindelijk toch wel één en ander over te zeggen. Want in de loop der jaren heb ik mijn MU1 op heel veel verschillende DAC’s kunnen uitproberen. En ook al waren ze allemaal verschillend, op den duur kwam er wel een gemene deler uit voort. Want uiteindelijk is er bij ieder audioproduct uiteindelijk wel sprake van een bepaalde eigen signatuur.
Welke is nu echt de beste?
Laat ik meteen de koe bij de horens pakken en vertellen dat wanneer u echt alles uit de kast trekt, het mijns inziens mogelijk is om met de MU1 klankmatig nog wat verder te komen dan met een MU2 mogelijk is. Zo, dat hoge woord is eruit, maar ik wil daar wel een aantal mitsen en maren bij plaatsen. Want deze nog betere kwaliteit vraagt wel om een forse meerprijs en wanneer ik alles bij elkaar optel, kom ik alleen al bijde setting met de MU1 bij mij thuis (MU1, Mola Mola Tambaqui en kabels), op een prijs die 2x(!) hoger is dan die van een MU2! Natuurlijk kan het lager, maar dan loopt de voorsprong van de oudgediende wel meteen snel terug. Waar de MU1 bovendien niet beter in kan scoren, zelfs niet in de beste setting, is dat specifieke en bijzonder vloeiende en communicerende karakter. De MU1 komt dan in direct vergelijk een klein beetje ‘mechanisch’ over. Wanneer je het met andere merken vergelijkt die ook van een protocol (AES/EBU, I2S, USB, etc.) gebruik moeten maken omdat de DAC niet is ingebouwd, zal het niet opvallen. Maar eenmaal hiervan verlost zorgt het duidelijk voor een meer vloeiende en soepele weergave. Ook qua stereopresentatie zijn er best opvallende verschillen. De MU1 met Mola Mola Tabaqui DAC zet graag een groots 3D stereobeeld neer. Het heeft breedte die zich voorbij de weergevers uitstrekt, diepte en zelfs hoogte en de verhoudingen komen heel fraai overeen met wat je bijvoorbeeld in een echte zaal waarneemt. De MU2 trekt het beeld verder naar voren, maar zonder dat het dieptebeeld ontbreekt, want dat is nog steeds indrukwekkend goed. Er is daarbij niet meer focus, maar het contact dat je als luisteraar met de muzikanten hebt, is wel wezenlijk anders. Noem het meer analoog, terwijl het bij gebruik van de MU1 strakker en meer nadrukkelijker transparant maakt. Voor beide valt wat te zeggen, maar ze zijn dus zeker anders. Wat mij uiteindelijk aan de MU2 bevalt, is dat de Grimm-ontwerpers zoveel kwaliteiten binnen één compacte behuizing samen hebben weten te brengen. Hierdoor is het uiteindelijk een ideaal instrument voor de echte muziekliefhebber. Mensen die bijvoorbeeld vroeger een Quad-systeem het einde vonden en nog steeds op zoek zijn naar een maximale mate van ongecompliceerdheid, een beperkte voetprint en een weergavekwaliteit waar je vele uren zonder verveling en vermoeidheid naar kunt luisteren.
Conclusie
Wat een mooie evolutie van het reeds bestaande Grimm-gedachtegoed is de nieuwe op Roon gebaseerde MU2-netwerkspeler met ingebouwde DAC geworden. Waar Grimm met de bestaande MU1 het voortouw nam
2024 voor meer laagdrempeligheid. Daarbij is het een ware digitaal/analoge hub. Alles (op de eindversterker en luidsprekers na) is ingebouwd en van een bijzonder hoge kwaliteit, waarna je er vervolgens nog drie digitale en twee analoge bronnen extra op aan kunt sluiten. Ook een hoofdtelefoonversterker ontbreekt niet. De (eind)versterker is middels een zeer hoogwaardige, relaisgestuurde volumeregelaar mooi verfijnd via de Roon-app te bedienen. Alles fungeert zo soepel en geolied, dat je hier de jarenlange ervaring van de ontwerpers goed in terug kunt zien en vooral horen. Qua klank zal de MU2 een grote groep luisteraars aan zich weten te binden. Dit heeft met name te maken met de prachtig ongedwongen en ‘losse’ presentatie. Alles aan muzikale informatie is hierbij volledig waarneembaar, maar de weergave legt minder druk op de luisteraar. Daarmee wordt deze netwerkspeler meer een integraal gezinslid dan een typisch audiofiel product dat doorgaans meer de aandacht opeist. Daarmee geef ik indirect ook aan waar de verschillen tussen de MU1 en nieuwe MU2 liggen. Enerzijds overlappen ze elkaar, maar ze bezitten ook ieder hun eigen deugden en voorkeuren. Voor ieder wat wils dus en een prachtig voorbeeld van Nederlands audiovernuft in zijn mooiste vorm.
Prijzen:
- Grimm MU2 zonder SSD € 17.990,-
- Grimm MU2 met 2TB SSD € 18.239,-
- Grimm MU2 met 4TB SSD € 18.639,-
Terrason Audio BV, www.terrason-audio.nl
Reacties (0)