Rond subwoofers hangen veel misverstanden. Dat ze allemaal hetzelfde doen bijvoorbeeld. Of dat een sub enkel nuttig is bij een thuisbioscoop. Maar dat klopt niet. Want zoals een uitgebreide kennismaking met de subwoofers van JL Audio bij Audio TV Centrum én thuis aantoonde, is een sub in elke situatie een verrijking. Ook voor muziek en in een stereosysteem.
Subwoofers zijn misschien wel de meest miskende apparaten in de hele audiowereld. Vaak worden ze geassocieerd met bulderende cinema-actie of grote dingen die de festivalweide tot leven brengen. Dat beeld klopt echter niet helemaal. Een subwoofer kan ook de deur openen naar een ongeziene full-range luisterervaring bij muziek. Een grootse weergave met een laagfundament dat je echt raakt, daar draait het om. En het cliché dat het enkel nuttig is voor bassheads die naar techno luisteren klopt ook niet. Al eens een kerkorgel of een pauk écht gehoord?
We treffen Erwin van der Putten en Stefan Zaunbrecher van JL Audio-importeur Quartz AV bij Audio TV Centrum in Eindhoven. Een perfecte locatie voor een gesprek over subwoofers én voor de luistersessies die op de agenda staan.
We moeten Google Maps niet raadplegen om de weg te vinden naar Audio TV Centrum. In december bezochten we de zaak in Eindhoven al eens eerder. Een fijne ervaring; de knappe winkelruimte maakte veel indruk, net als de professionele en het heel warme ontvangst. Bovendien is er een drietal luisterruimtes achteraan in de winkel die allen uitermate geschikt zijn om audio te beoordelen. Elk met een eigen ludieke naam; in dit geval mogen we de ‘Ibiza’-lounge een paar uur lenen. Dat we elkaar hier treffen is nog voor een ander reden geen toeval. Audio TV Centrum werkt nauw samen met Quartz AV, niet alleen als het gaat om subwoofers. De importeur verdeelt onder meer Krix-luidsprekers, en die zijn hier in een aparte thuisbioscoop ingebouwd. Maar dat is voor straks.
Overtreffende trap
Vooraleer Ibiza te bereiken, lopen we nog langs de machtige DALI KORE-torens die we enkele maanden geleden kwamen beluisteren. Nu wel met een mooi T+A-setje, dat moet klinken. 1,67 meter hoog, 160 kg zwaar, en uitgevoerd met goudkleurige elementen – er naast kijken is onmogelijk. En wat blijkt? Bij de KORE’s staat een bijna even kolossale Gotham v2 dubbele subwoofer van JL Audio geparkeerd. Hebben die Deense giganten met hun twee 11,5-inch woofers dan écht nog iets aan een subwoofer? Zelfs iets uitzonderlijk als dit high-end toestel met zijn 4,5 kW aan vermogen? Eerlijk: een zeker scepsis was toch aanwezig. “Wacht maar, we zullen straks muziek spelen met en zonder sub. Je zal het verschil wel merken”, belooft Erwin.
Lofzang voor 2.1
De heren van Quartz AV zijn bekende gezichten in de hifi-wereld. Erwin stond jarenlang aan het hoofd van de Benelux-afdeling van Bowers & Wilkins, terwijl Stefan meer dan twaalf jaar bij het Britse luidsprekermerk aan de slag was. Heel wat ervaring dus. Dat bracht beide heren ertoe om in 2022 met een eigen bedrijf te starten, gericht op het importeren van betere audiomerken. Trinnov is wellicht de bekendste naam in hun portfolio, maar ook Krix uit Australië en JL Audio uit de V.S. zijn merken met een steengoede reputatie. Dankzij die ‘mix’ kan Quartz AV meteen de cruciale bouwstenen voor een thuisbioscoop leveren. Vandaag willen we echter vooral over muziek in stereo hebben, niet surround. Want de boodschap is dat ook daar een subwoofer een heel nuttige rol kan spelen.
De oude liefde voor Bowers & Wilkins is niet weg, dat laten Erwin en Stefan regelmatig verstaan. Er wordt inderdaad nog samengewerkt met de Britse luidsprekerbouwer (en met z’n zustermerken, zoals Marantz), onder meer voor demonstraties zoals op het iEar’ Show afgelopen najaar. Het is dus vast geen toeval dat er een demonstratie klaarstaat, gebouwd rond twee Bowers & Wilkins 705 S3’s, toch? “Het zijn inderdaad luidsprekers waar ik altijd een zwak voor had”, geeft Stefan toe. We hebben deze kleine speakers met tweeter-on-top toevallig eertijds ook getest, dus het zijn voor ons zeker geen onbekende weergevers. Dan stelt zich meteen de vraag: is hier wel echt een subwoofer bij nodig? De 705 S3’s mogen inderdaad niet heel grote speakers zijn, maar heel klein ze ook weer niet. Maar we hoeven niet lang te luisteren om de verbetering te merken. Hoe goed de Bowers & Wilkins’ ook mogen zijn, diepe bassen die je echt emotioneel raken komen er niet uit. De JL Audio-subwoofer die de mannen van Quartz AV voorzien tilt heel het systeem naar een hoger niveau. Het doet bijna pijn om de voorziene E-Sub weer uit te schakelen. Dan toch liever mét, zodat de tracks die we spelen echt tot hun recht komen. Het moet ook gezegd worden: de subwoofer en speakers zijn perfect geïntegreerd. De subwoofer zit net juist ingeregeld, niet te luid en qua fase correct ingesteld. Heel moeilijk is dat niet, je moet gewoon je tijd nemen en met de zachte hand de volumeregeling op de subwoofer toepassen, luidt het. “Nadat we dit systeem hadden ingeregeld, gingen we wat muziek beluisteren”, komt Menno van Audio TV Centrum erbij. “Inhoudelijk ging het dan zelfs niet om het laag. We zaten te luisteren en het was een stukje live-muziek. Op een bepaald moment vroegen we ons af: staat de subwoofer mee te spelen? Maar dat is het, het sprong er niet uit maar zorgde wel voor een enorme dynamiek.”
Vloerstaanders versus 2.1
“Ik denk dat een sub altijd een nuttige toevoeging is. Daarom doe ik steeds vaker meteen demonstraties mét subwoofer”, vertelt Menno. “Als je dan de sub uitschakelt, hoort iedereen wat er mist. Eerst zonder spelen en dan voorstellen een subwoofer toe te voegen, dan reageert men vaak afwijzend. ‘Nog een toestel!’. Dan is het beter om meteen te laten horen wat het doet. Onlangs heb ik zo nog een paar kleine Bowers & Wilkins 707’s laten horen aan een koppel – mét sub. We spraken er zelfs niet over, tot op het einde er over het budget werd gesproken. Een goede subwoofer kost nu eenmaal wel gauw 1.000 euro of meer. Maar toen ik dan de sub even uitschakelde, was de beslissing snel genomen. Mét, zonder twijfel.”
“Een subwoofer brengt ook meer balans. Als je een set hebt dat wat scherp klinkt en je voegt een sub toe, dan klopt het plaatje opeens wél. Ook als er pakweg een trompet speelt, dat klinkt veel lekkerder.” En nog een voordeel: “Een tijdje terug had ik een klant met 800 Series-speakers. Maar in een rare ruimte, het zoog echt het laag weg. Dat was een probleem, want zijn vrouw wou in de ruimte aanwezig zijn en dus moest het volumeniveau lager blijven. Maar dan klonk alles zonder energie. Daar hebben we subwoofers toegevoegd zodat er wel dynamiek is als muziek stil wordt gespeeld.”
En als de keuze is vloerstaanders versus kleine speakers en subwoofer? “Dan zeg ik meteen: boekenplankspeakers met subwoofer”, is het antwoord van Stefan. “Simpelweg omdat je het laag dan veel beter onder controle hebt. Want voor die 702’en heb je een grote versterker nodig. En dan is het nog afwachten of die controle er is. Bij een goede subwoofer zoals die van JL Audio is het qua controle meteen in orde.”
“Wat veel mensen verrassend vinden is dat een subwoofer ook bij een paar vloerstaanders het nuttig is. We deden ooit een demonstratie met een paar Bowers & Wilkins 702 S2 en voegden een JL Audio Dominion-sub bij. Met een 8-inch woofer, het is een heel klein toestel. Iedereen viel gewoon stil, begon rond te kijken of er nog een andere subwoofer speelde. Dat was niet zo, dat kleine subje voegde gewoon een heel stuk fundament toe aan die vloerstaanders.”
Zijn twee stuks beter?
Ontwerpers van thuisbioscopen passen gauw meerdere subwoofers toe. Om zo nog meer te knallen als er weer een ruimteschip ontploft? Ook, maar daarnaast zijn meerdere subs akoestisch heel gunstig. Door ze juist te plaatsen en in te regelen vullen meerdere subs elkaar aan om de ruimte met diepe bassen te vullen. De ene subwoofer kan daarnaast compenseren voor een andere. Bijvoorbeeld als je bij een eerste subwoofer een frequentie onderdrukt omdat het net op die plaats een staande golf activeert. Dan kan een tweede sub dat ‘gat’ vullen. “En er is zoveel meer controle.”
Maar hoe zit het dan bij stereo-opstellingen? Ook Menno is overtuigd van de meerwaarde van meerdere subs voor de muziekbeleving: “Zelfs een goed klinkend systeem doe je dertig procent beter klinken met twee subs.” Hij zet meteen daad bij woord door te een van de twee JL Audio-subs bij het Bowers & Wilkins-systeem in- en uit te schakelen. Dat er verschil zou zijn, wisten we, maar dit is frappant. De stap van één van twee subwoofers is minstens even groot als van enkel de 703 S3’s naar 2.1. Het is ook een mooie demonstratie van hoe een subwoofer veel meer doet dan enkel laag toevoegen. Dat is nog maar stap één. Met een subwoofer die uitpakt met veel controle en detail in bas- en ultrabasfrequenties krijg je een stukje beleving erbij. Verrassend genoeg neemt ook de soundstage en beeldvorming toe, zaken die eigenlijk geassocieerd worden met hogere frequenties. “Zelf raad ik regelmatig aan om liever twee goedkopere en kleinere modellen te nemen dan één grotere, duurdere, zo’n groot effect heeft het”, weet Stefan.
Terug naar het systeem dat we bij Audio TV Centrum beluisteren, met de twee Bowers & Wilkins 705 S3’s en twee JL Audio e110-subwoofers. Menno speelt nog een aantal nummers. Keer op keer valt op hoe ‘compleet’ het geluidsbeeld wel wordt. “Het grappig is dat als je hier met gesloten ogen naar luistert, veel mensen zouden denken dat ze naar grote vloerstaanders aan het luisteren zijn”, merkt hij op. Helemaal terecht.
Wie is JL Audio?
Veel luidsprekerfabrikanten bouwen subwoofers. Bowers & Wilkins of Monitor Audio bijvoorbeeld. Toch grijpen kenners vaak naar producten van merken die echt gespecialiseerd zijn in subs. REL, SVS, Sunfire… dat zijn bekende voorbeelden. JL Audio hoort ook echt in dat rijtje thuis, zegt Stefan: “Het is altijd actief geweest in drie takken: in-car, marine en home. Eigenlijk begon het bij audiosystemen voor auto’s, waar subwoofers een heel belangrijke rol spelen. Dat hebben ze doorontwikkeld om subwoofers voor thuis te creëren die heel veel waar voor hun geld bieden.” Dat er tussen subwoofermodellen en -merken aanzienlijke verschillen bestaan, dat hebben we na jarenlang testen van basmonsters wel gemerkt. Wat is dan het unieke dat JL Audio brengt, Stefan? “Het gaat om te beginnen over de versterking. Het is overamplification, veel meer vermogen bieden dan eigenlijk nodig is. Maar daardoor hebben de JL Audio’s meer controle en kunnen ze dynamisch heel hard pieken. Ook aan de bouwkwaliteit is veel aandacht besteed. Het versterkingsgedeelte zit intern een losse behuizing, niet zomaar op de achterwand geschroefd. Het is een hele waslijst waarmee JL Audio zich onderscheidt van de rest.”
“Eigenlijk is het best vergelijkbaar met hoe Bowers & Wilkins luidsprekers bouwt”, gooit Erwin er tussen. “Er zijn veel raakvlakken. We horen ook vaak dat de subs door hun snelheid en muzikaliteit heel goed integreren met hun speakers. Maar ook met anderen, natuurlijk.” De nadruk ligt bij JL Audio helemaal op performance. Toch zien de toestellen die wij onder ogen krijgen, er wat ons betreft prima uit. “Maar er is geen magnetisch grille of een hippe app, alles draait om het geluid.” Op technisch vlak zijn de Amerikanen bovendien overtuigde liefhebbers van gesloten kasten. “Met een basreflex zouden ze misschien nog lager kunnen gaan, maar een gesloten subwoofer is veel makkelijk te plaatsen in een kamer.”
Overzichtelijk aanbod
Het subwooferaanbod bij JL Audio is helder opgebouwd. Er is de Dominion, E-Sub, Fathom v2 en de Gotham v2. Volgens het principe van “good, better, best, extreme”, luidt het. Behalve bij die ‘king of bass’ die de Gotham is, heb je altijd per lijn de keuze uit vier modellen. Bij de compacte Dominion- en krachtige E-Sub-families kun je kiezen uit twee wooferdiameters (8 en 10 inch respectievelijk 10 en 12 inch), met daarnaast twee kleuropties (Black Ash en de iets duurdere Black Gloss). Bij de high-end Fathom v2-lijn zijn er opnieuw vier modellen, maar deze keer zijn er grotere verschillen. Het begint met de 10-inch f110v2, met de f112v2 als volgende stap met 12-inch woofer. Het derde Fathom v2-model past een techniek toe die heel typisch is voor JL Audio: twee 12-inch woofers boven elkaar geplaatst. Het topmodel is dan weer de Fathom f113v2 met een gigantische 13-inch woofer. We schrijven nu wel topmodel, maar het zal van de situatie afhangen of die dubbele 12-inch subwoofer dan wel de enkele 13-inch sub bij je past. En dan is er nog het echte vlaggenschip, de grote Gotham v2. Het tikt 163 kg af op de weegschaal, bevat twee boven elkaar geplaatste 13-inch woofers en een versterkingsmodule die 4.500 watt kan leveren. Een kolos, mag je gerust stellen, met het DARO-systeem aan boord om de enorme voorraad basenergie af te stemmen op de ruimte. Dit alles in een spectaculaire behuizing die twee weken nodig heeft om te bouwen. Subwoofers verstop je meestal, maar dit is de uitzondering die wel mag gezien worden.
JL Audio heeft naast bovenstaande losse subs inbouwmodellen in de Fathom-lijn. Ook interessant, vooral voor ruimtes waarin er geen plaats is voor een grote subwoofer. Een inbouwsubwoofer wordt in de muur verwerkt en is bijna onzichtbaar. Toch zal het net als een losse subwoofer veel bijdragen aan de muzikale prestaties.
Een reuzentest
Vooraleer de winkel te verlaten, lopen we nog langs de thuisbioscoop met Krix-speakers aangestuurd door een Marantz Model 40. Toen we in december bij Audio TV Centrum op bezoek waren, was dit project nog niet helemaal rond. Inmiddels staat deze ruimte wel helemaal op punt. Weer heel mooi ingeregeld, dat valt meteen op. Het klinkt echt goed, wat onder meer te danken is aan de modulaire modules die hoorntweeters combineren met dynamische woofers, hier verstopt achter een akoestisch transparant projectiescherm.
En dan vertrekken zonder die DALI KORE-giganten met de Gotham v2 te horen? Dat kan natuurlijk niet. Het blijkt een echte eyeopener. Ondanks de waanzinnig krachtige T+A-versterking die de KORE’s treffelijk aansturen bewijst een snelle test met en zonder Gotham-subwoofer dat zelfs deze Deense toppers baat hebben bij extra laag ondersteuning. Dat zouden we vooraf niet gedacht hebben, want DALI houdt wel van een stevig laag. Maar Menno blijkt echt gelijk te hebben: “Mét is altijd beter!”
Reacties (1)