De hifi-markt is dichtbevolkt met luidsprekers. Naast kabels is het een simpel te bouwen product en tienduizenden modellen hebben de afgelopen negentig jaar het licht gezien. Maar een klein deel is echt onderscheidend en biedt een geluidskwaliteit op niveau. Voor ondergetekende brak de barre essentie van de luidspreker door na een bezoek aan de bewustzijnsschool. Na het beluisteren van tientallen luidsprekers ontstond namelijk een therapiebestendige depressie. Gewoon vanwege het feit dat veel luidsprekers wel goed presteren, maar niet altijd in de buurt komen van een echt realistisch en ‘grijpbaar’ geluid. Zelfs niet altijd als je het familiekapitaal in stijl verbrast aan exemplaren van tienduizenden euro’s met zeven laklagen en gouden beslag. Dus wat je eigenlijk wilt is een luidspreker die puur de muziek laat horen zoals deze in een studio of live-uitvoering klinkt. Dat speelt zeker een rol voor velen die opgegroeid zijn in een muzikaal milieu en dus gewend zijn aan het geluid van echte instrumenten. Meestal is een hifi-systeem dan niet ‘the real thing’, maar kun je zo enthousiast worden als een meisje dat viraal gaat op het moment dat er wel eens een systeem beluisterbaar is met een enorm niveau van realisme. Vreemd genoeg zijn er maar weinig luidsprekers die dat echt goed kunnen en het is ook lastig om te weten wat je dan ontwerptechnisch moet doen om zo’n resultaat te krijgen.
Na eerdere ervaringen met de grotere professionele studiosystemen van PMC, ligt de focus in deze review op de luidsprekers voor de consument. Zoals meerdere fabrikanten die voor de pro-markt werken, ziet men ook een afzetmarkt binnen de hifi en high-end. PMC doet dat al geruime tijd, maar viel recent op met de komst van de fact fenestria en met de van dit flagship model afgeleide fact signature luidsprekers. Besproken wordt de fact.12. Een ijzersterke troef en wellicht de ultieme luidspreker voor iedereen die een live-muziekbeleving nastreeft.
Algemene factor
Realisme heeft niet alleen te maken met neutraliteit en lineariteit. Luidsprekers die ‘echt’ klinken beschikken al in de basis over enorme dynamische vermogens, drive, headroom en snelheid. Maar er is ook een vorm van toegevoegde kwaliteit in het ontwerp dat zorgt voor een plastische en grijpbare weergave. De Engelsen spreken van ‘palpable’ Alsof zang en instrumenten echt fysiek in de luisterruimte staan. Wellicht ontstaat het door die specifieke combinatie van eigenschappen. Recente luidsprekers die beluisterd werden en zo’n hyper realistisch geluid produceren zijn onder andere de YG Acoustics Carmel, diverse modellen van ATC en de PMC fact fenestria. Drie luidsprekers die designmatig, met betrekking tot de materialen en de opbouw van de drivers en filters best verschillend zijn, maar allemaal in staat tot tastbare realiteitsweergave. Het is lastig om daar echt greep op te krijgen. Er moet een soort algemene factor zijn in al die ontwerpen die essentieel is voor dat gewenste geluidsbeeld.
Daarnaast is de ervaring hier dat er ook factoren in de aansturing zijn die een rol spelen. Sommige exorbitant dure versterkers kunnen bijvoorbeeld nagenoeg zonder vervorming spelen, klinken heel fraai, maar totaal niet realistisch. Andere versterkers doen dat dan weer wel. Het geheim achter het realisme van de Carmel zat ook in de heel specifieke aansturing, maar een luidspreker moet daar dan ook weer in meegaan. De ervaring tot nu toe is dat een groot deel van het realisme ‘veroorzaakt’ wordt door de luidspreker zelf, maar dat de hele aansturing ook een rol speelt. Een voorbeeld is dat een Garrard 301 gewoon realistischer klinkt dan een Pro-Ject. Er is ook een relatie met de ontwerpers. Bedrijven die producten maken voor de pro-markt komen vaak met modellen die dichter in de buurt komen van hoe muziek gewoon live klinkt.
Peter Thomas (ex BBC) is eigenaar van PMC. Vanaf het begin (1991) hebben ze neutrale en transparante luidsprekers gebouwd die muziek laten horen zoals de artiest het heeft bedoeld. Er is ook een samenwerking met het National Physical Laboratory (NPL) in de UK, waar 3D geanimeerde visuals worden gemaakt die laten zien hoe geluid zich voortplant. Je ontdekt daarmee hoe onder andere het afstralingsgedrag van een luidspreker moet zijn om de realiteit te emuleren. De doelgroep van het bedrijf is dan de wereld van professionals die gewoon terug willen horen wat er in een studio gebeurt en een selecte deelverzameling van audiofielen die ook begrijpt hoe live-muziek klinkt. PMC luidsprekers zijn dan ook te vinden bij veel artiesten, in veel studio’s en bij consumenten die weten hoe instrumenten en stemmen in werkelijkheid klinken en dat thuis ook willen beleven.
PMC
Bouwers van professionele luidsprekers hebben vaak een lijn voor de consumentenmarkt. Een voorbeeld is JBL. Naast enorme systemen voor theaters, stadions, studio’s en bioscopen, zijn er altijd producten geweest voor in de huiskamer. Van nature is de pro-markt altijd kleiner geweest dan de consumentenmarkt. De laatste jaren is een afname zichtbaar van het aantal studio’s. De echte pro-markt wordt kleiner, maar de markt van de thuis-mixers, schuifdeurartiesten en makers van dance-music is groot. Voor die semi-pro markt worden producten gemaakt door fabrikanten die merendeels voor de hifi-markt bouwen. Een voorbeeld is Dynaudio. Er zijn ook fabrikanten die uitsluitend bouwen voor de semi pro-markt. De echte topfabrikanten van professionele luidsprekers, zoals bijvoorbeeld ATC, PMC, Adam, EVE en Genelec bedienen al een tijdje ook de top van de semi-pro markt bedienen en sommige fabrikanten ook de high-end markt van echte muziekliefhebbers. Adam bouwt overigens geen dedicated modellen meer voor de hifi-markt. De pro-fabrikanten komen vaak met twee lijnen luidsprekers. Voor de pro-markt en voor de huiskamer. Het verschil tussen die lijnen en tussen wat je bouwt voor elke doelgroep in de markt is vaak niet ragscherp. Er zijn ook high-end fabrikanten voor de consumentenmarkt waarvan sommige modellen niet misstaan in een studio. Veel van de pro-lijn producten misstaan niet in een huiskamer. Veel huiskamermodellen wijken technisch gesproken niet of nauwelijks af van die pro-modellen, maar zijn soms voorzien van een fineertje of een iets interieurvriendelijker vormgeving. Je kunt ze ook net zo goed in een studio gebruiken. Maar, wie de allerbeste pro-audio luidsprekers kiest zal vaak een product krijgen dat op het gebied van realiteitsweergave beter presteert dan diverse vaak vele malen duurdere consumenten high-end luidsprekers. Dat is ook logisch. Professionals gaan voor de geluidsmatige prestaties en betalen niet voor toeters en bellen.
Fact fenestria
Enige tijd geleden was de kennismaking met de fact fenestria. Een statement product waar veel onderzoek aan werd verricht, met name om resonanties op te sporen en de luidspreker daar vrij van te houden. Dat was niet alleen gericht op de behuizing, maar ook op het cross over. Op basis daarvan zijn condensatoren ontwikkeld die geen last hebben van interne micro-vibraties. Vanuit de fenestria is de nieuwe fact signature lijn ontwikkeld. Luisteren naar de fenestria was een uitzonderlijke belevenis. Niet dat de demo helemaal vrij was van wat lichte akoestische issues, maar recensenten worden geacht om dwars door allerlei problemen op audioshows heen te luisteren en de potentie van producten volledig in te kunnen schatten. Het was na tien seconden muziek volledig duidelijk dat de fenestria een fenomenale luidspreker is. De enorme potentie werd later verder geopenbaard, waarbij deze set in een akoestisch optimaler ruimte mocht bivakkeren. Zo’n ervaring resoneert bij ondergetekende op een diep spiritueel niveau. Dat er gewoon luidsprekers zijn die zo’n enorme live-ervaring neer kunnen zetten alsof je in de studio bent waar de muzikanten spelen. En dat er producten verkrijgbaar zijn die vaak ook nog voor redelijke investeringen zo’n performance neerzetten. Als het plafond van de luisterruimte hoger zou zijn, dan hingen hier vast een stel van die gevlogen line arrays. Die kunnen zomaar zes meter hoog zijn, worden onder andere tijdens popconcerten gebruikt en klinken overtuigend realistisch. Gaat iets verder dan het gemiddelde hifi-zuiltje van 1.10 meter hoog. Maar, PMC heeft de technologie uit de fenestria voor een deel toegepast in de modellen uit de fact signature lijn. Enkele jaren geleden zag ondergetekende een prototype van de fenestria op een beurs voor professionals uit de AV-industrie. Je ziet daar onder andere actieve subwoofers met een driver van een meter doorsnede en aangestuurd door 10 kWatt klasse-d vermogen. Het hart van elke filmliefhebber slaat daar een paar keer van over. De nu verkrijgbare fenestria heeft een huiskamervriendelijk jasje. De daarvan afgeleide fact.12 heeft een al even chique uiterlijk. Een smal front, een behuizing in White Silk of Metallic graphite, met een hoogte van 1.11 meter en staande op aan beide zijden uitstekende dragers met spikes. De spikes voegen 25 mm toe aan die 1.11 m. Het frequentiebereik loopt van 26 Hz tot 30 kHz bij een rendement van 84 dB. Er is een Sonomex soft dome, een midrange driver met een soft dome en een tweetal bass drivers van 5 1/2 inch. Die sturen een labyrinth aan, genaamd ATL. Je kunt een hele discussie hebben over een transmissielijn versus een gesloten systeem, over buizen versus transistoren en over klasse-d versus triodes, maar het is veel belangrijker hoe een bepaald principe technisch is uitgewerkt. Aan het einde van de dag gaat het om in welke mate een product de realiteit nadert. Of een eindversterker dan op petroleum werkt is niet meer belangrijk. De HF driver en de LF drivers (als groep) zijn via het achterpaneel elk op drie outputlevels te schakelen. De fact.12 is een driewegsysteem en via de terminals is eventueel tri-amplification mogelijk. Wie dat wil kan bi-wire of tri-wire inzetten, maar er zijn diverse argumenten waarom dat onzinnig is.
Luisteren naar de fact.12
Specificaties zoals hierboven gegeven zeggen vrijwel niets over hoe een luidspreker uiteindelijk presteert. Op de luidsprekermarkt kun je minstens dertig luidsprekers vinden met dezelfde specs. Je kunt ze dus weglaten, met de opgave van het rendement als uitzondering. Die geeft aan of er een versterker met minder of wat meer vermogen nodig is. Het frequentiebereik zegt vooral iets over het type muziek dat gedraaid kan worden. Dance, synthesizer, klassiek en kerkorgel vragen om wat extra bereik in het laag. De meetgegevens die echt iets zeggen over de prestaties vind je in geen enkele folder.
De fact.12 staat op de goede plaats en is nauwkeurig ingeregeld. Wordt gevoed uit de Grimm Audio MU1 music server via de gebruikelijke converters, voorversterkers en eindversterkers. De fact.12
doet nagenoeg hetzelfde als de 1.70 meter hoge fenestria. Maar, dit topmodel heeft wat meer het ruimtevullende vermogen, de rust en de autoriteit van grotere luidsprekers. Dat doet dan meteen weer denken aan een ervaring van jaren geleden. Op een pro-beurs stond een van de grote PMC-systemen, zoals die in studio’s worden gebruikt. Aangestuurd door een Pro-Ject draaitafeltje met een elpee van een of andere meidengroep. Denk even aan iets dat lijkt op The Supremes, Destiny’s Child of de vroegere Dolly Dots. Vanwege allerlei omstandigheden klonk het geluid niet super subtiel en verfijnd, maar wat daar werd gepresenteerd klonk super live. Die dames stonden echt voor je neus, op een denkbeeldig podium, in de juiste maatvoering en met een gigantische power en impact. Die groove dendert nog na in verschillende hersendelen. Het punt is, dat het systeem niet overdreven hard stond. Decibels produceren kan elke luidspreker. Maar, die live-beleving ontstond ook door de voelbare power achter het muzikale signaal. Dat is iets anders dan gewoon hard spelen. Luisteren naar de fact.12 is haast net zo fascinerend. Ook als deze luidsprekers op een bescheiden volume spelen, dan klinkt het nog steeds live. Het is lastig om greep te krijgen op de techniek achter dit prestatieniveau. Wat maakt nou precies dat deze luidspreker een superrealistisch geluidsbeeld neerzet, zoals je ervaart in een studio of elders luisterend naar live muziek? De fact.12 presenteert de helderheid (clarity) die live muziek heeft, maar klinkt nooit scherp of agressief. Er is een fraai niveau van micro-detaillering en micro-dynamiek, maar het systeem kan ook op een enorme manier uithalen. Met de grenzeloze power die stemmen vaak hebben. Zonder vast te lopen of zelfs maar de suggestie te wekken dat die enorme uithalen nog ergens begrensd gaan worden. De weergave van het middengebied is fenomenaal. Stemmen zijn realistisch, klinken onbegrensd, tonaal rijk en hebben body. Het is opvallend dat luidsprekers die dat kunnen over het algemeen midrange-drivers hebben met een behoorlijke diameter. Wat bij de fact.12 de midrange is, is bij veel hifi-luidsprekers al de woofer. De fenestria heeft een midrange met een nog iets grotere diameter. Een verschil dat geluidsmatig waarneembaar is, maar de fenestria voegt voor de meerprijs uiteraard nog iets toe. De dynamics en de snelheid van de fact.12 maken dat alles levensecht en ‘aanraakbaar’ in de luisterruimte staat. Koper, piano-aanslagen en slagwerk hebben vaak een voelbare impact en deze luidsprekers laten de klankmatige verschillen tussen deze instrumenten vanuit verschillend bronmateriaal onderscheidend horen. Het laag is fraai gedefinieerd, kan zeer krachtig uithalen en gaat diep. De fact.12 presenteert een indrukwekkende stage, waarin stemmen en instrumenten de juiste afmetingen hebben. Met zulke luidsprekers kun je natuurlijk heel veel doen om de stage zo breed en diep mogelijk te krijgen. De fact.12 heeft geen enkel probleem met de complexiteit van sommige klassieke muziek. De fact.12 zet het Presto uit Vivaldi’s The Four Seasons (Janine Janssen Concerto 2 L’estate) zeer overtuigend neer. Geen versmering, vaagheid, scherpte, tonale hardheid of wat dan ook. Gewoon transparantie en realisme. Alsof het ensemble voor je neus staat te spelen. Zulke barokmuziek is vaak zeer lastig om goed weer te geven. De fact.12 doet dat overtuigend goed. Dat is wat je uiteindelijk wilt als muziekliefhebber.
Epiloog
De PMC fact.12 signature is een huiskamervriendelijke weergever van bescheiden afmetingen en met een strak modern design. Je zou er niet angstig in een boog omheen lopen. Maar, schijn bedriegt. Want in essentie staat hier een full fling professionele studiomonitor. Een designmatig getemd beest dat ontworpen is door studiotechnici met oren aan hun hoofd. Muziek wordt door deze PMC’s dan ook zo natuurlijk en realistisch mogelijk weergegeven met een haast fysieke aanwezigheid en tastbaarheid. Bedoeld voor de echte muziekliefhebber, artiesten en iedereen die eens een schuifdeur-act op gaat nemen en het eindresultaat zo realistisch mogelijk wil beleven. Het mooie is dat zo’n luidspreker, die eigenlijk doet wat een luidspreker zou moeten doen, niet altijd een astronomische pintransactie eist. Een fact.12 vraagt weliswaar een investering, maar voor wie muziek live wil beleven is dat ook niet perse onhaalbaar. Deze luidspreker is derhalve toegevoegd aan de ‘mad money wish list’ van deze auteur. Een van de opties om, als er meer tijd is in de toekomst, eens een live-beleving in huis te halen.
Prijs:
PMC fact.12 signature € 16.990,- per paar
Terrason Audio, www.terrasonaudio.nl
Reacties (0)