Verslag: High End München 2023 – een recordaantal bezoekers

Dark side of the Moon

De vraag die we altijd krijgen is: welk product vond jij het beste? Daarop antwoorden is natuurlijk best moeilijk. Op een beurs zoals HEM loop je van her naar der en zijn de luisteromstandigheden niet altijd optimaal. Er zijn ook veel high-endsystemen met prijskaartjes die vijf of zes cijfers tonen. In die categorie is de weergaveketen bovendien vaak zo gevoelig dat een demonstratie op een beurs bijna altijd wel is aangetast. Door slechte akoestiek, problemen met het netwerk, leuterende mensen in de ruimte… moeilijk om dan een oordeel te vellen.

Als het gaat om betaalbare producten, dan maakte met name de MoFi SourcePoint 8 wel een goede indruk. Deze compactere (maar nog altijd omvangrijke) versie van de SourcePoint 10 zet ontwerper Andrew Jones’ kennis over coaxiale drivers in om iets heel geslaagd te creëren. Ook DALI was indrukwekkend (maar iets te luid) en daarnaast maakte de MSB-opstelling veel indruk. Maar er waren er nog veel meer. We zagen vooral vaak dCS-apparatuur en Wilson Audio-speakers keer op keer terugkomen – deze twee merken hebben duidelijk een steengoede reputatie in de hifi-industrie.

De beurs met veel show openen, die eer was weggelegd voor Pro-Ject en zijn flamboyante topman Heinz Lichtenegger. Vorig jaar pakte het Oostenrijkse bedrijf uit met een speciale Metallica-platenspeler uit, in 2023 pikt Pro-Ject in op de vijftigste verjaardag van ‘The Dark Side of the Moon’. Een Pink Floyd-draaitafel die past in de Artist Collection dus, incluis een prismatische driehoek die als gewicht op de plaat rust en regenboogmotief op de plinth. Komt pas later dit jaar op de markt. Daarnaast toonde de Oostenrijkse firma nog veel andere producten – Pro-Ject is dan ook een van de vruchtbaarste hifi-merken dat er bestaat. De T2 W bijvoorbeeld, een platenspeler met WiFi ingebouwd die direct naar Sonos-speakers maar ook andere DLNA-compatibele audiotoestellen kan streamen.

Er was natuurlijk nog een andere grote openingspersconferentie: Naim (en Focal). De Britten vieren hun vijftigste verjaardag op gepaste wijze: met de Nait 50-versterker. Dit compact ding is een grondige remaster van de Nait 1 uit 1983 – ja inderdaad, Naim was toen al tien jaar bezig. Net als die illustere voorganger spreken we over een klasse AB-versterker in een hoekige, no-nonsense aluminium behuizing. Onder meer de phono-trap en de hoofdtelefoonuitgang is helemaal nieuw. Uiteraard stonden ook de New Classic 300-componenten in de kijker.

Dat nostalgisch trekje heb je altijd wel in de hifi-wereld. Zo pakte Musical Fidelity uit met hun authentieke interpretatie van de LS3/5A en LS3/9. Gebaseerd op de referentieontwerpen van de BBC uit de jaren zeventig en tachtig, wat dacht je? Musical Fidelity stopt daar niet. Straks kun je bij het merk ook een nieuwe versie van de A1-versterker krijgen. Niet moeders mooiste, maar wel met een heel eigen smoelwerk.

Vintage met een moderne binnenkant

JBL laat de retrotrend ook allesbehalve los. De Classic-lijn van de Amerikanen krijgt een MK2-update. Nu ja, de L100 Classic MK2 en L82 Classic MK2 zullen gewoon naast de bestaande en iets goedkopere versies blijven bestaan. De Classic-subwoofer die Amerikanen al een tijdje konden kopen, komt trouwens nu ook naar de Benelux.

McIntosh, op een eigen plekje in een hotel, spreekt de retroliefhebbers dan weer aan met de ML1 MKII. Ook dit is een nieuwe versie van een klassieker uit de jaren zeventig. Echt iets uitzonderlijk, deze rechthoek dat met een eigen stand komt (met een groot metalen McIntosh-logo) en met een vierweg-design waar vijf drivers in passen.

Yamaha van zijn kant springt niet even snel op de retrotrein. De Japanners hebben namelijk altijd versterkers gebouwd die schatplichtig zijn aan de gouden jaren van hifi. Maar wel met een royale portie moderne technologie. Denk dan aan MusicCast en het YPAO-kamerkalibratiesysteem. Vorig jaren zagen we op HEM de R-N2000A en NS-2000-speakers, dit jaar stonden de goedkopere R-N1000A en R-N800A en de NS-800A en NS-600A in de kijker. Een echte aandachtstrekker bij Yamaha was ook de HA-L7A hoofdtelefoonversterker, een high-end L-vormig apparaat dat als gezel kan dienen voor de magnifieke YH-5000SE-hoofdtelefoon.

Let trouwens ook wel op dat veel retroproducten geen kopieën zijn van die oude originelen. Het lijkt misschien zo, maar in het beste geval zijn ze wel ontwikkeld met moderne technologie en onderdelen. Een heel mooi voorbeeld hiervan is de EPOS ES-14N, een remake van de oorspronkelijke succesvolle ES14-speaker die echt helemaal anders is. “Er is nu eenmaal veertig jaar aan knowhow bijgekomen”, luidt het.

Geef me vermogen

NAD heeft een oog voor het verleden maar blijft ook toestellen bouwen die heel modern overkomen. Dat was in München goed te merken. In één hoek van de stand konden we de C 3050 bewonderen, een betaalbare geïntegreerde versterker met MDC2-slots die je kunt vullen met een BluOS-module. Net als de gelimiteerde C 3050 LE is omhuld met een (namaak, de LE had echt fineer) houtbehuizing en bezit het VU-meters. In een andere hoek stond dan weer de M66 te blinken, een streaming DAC-voorversterker met een groot aanraakscherm, BluOS, Dirac, HDMI-eARC en een MM/MC-phonotrap. Op dit toestel waren we al even aan het wachten, want dit is de voorversterker die perfect is om de eerder geïntroduceerde M23-eindversterker met Purifi-modules aan te sturen.

Over Purifi gesproken: dit audiotechbedrijf blijft aan een steile opmars bezig. Na z’n EigenTakt-versterkingsmodules heeft het samenwerkingsverband tussen enkele heel knappe koppen z’n strijd tegen vervorming naar luidsprekerdrivers gebracht. Dat leverde al enkele opmerkelijke resultaten op én inmiddels zijn er al verschillende luidsprekers op de markt verschenen. De actieve Cue-100 van Lyngdorf bijvoorbeeld, die op HEM zowel qua klank als design fijn uit de hoek kwam.

De Purifi-versterkingsmodules gaan we dan weer zien opduiken in de Aurender AP20. Dit is de allereerste geïntegreerde versterker van het merk, goed voor 2 x 200 Watt. We kennen Aurender vooral vanwege de streamingoplossingen, maar nu wil het duidelijk ook in andere segmenten meespelen. De AP20 komt uiteraard met de Aurender-streamingplatform en bezit een Dual-Mono AKM4497 DAC-gedeelte. Een R2R-gebaseerde volumeregeling moet verliesloos aanpassen van het volumeniveau mogelijk maken.

Aan vermogen gaat het je ook niet ontbreken bij de Ultima Integrated die Chord Electronics presenteerde. De Britten lopen al een tijdje in de kijker met hun machtige Ultima-eindtrappen, nu is er een Ultima voor wie alles in één doos wil.

Iets minder actief

Bij deze editie van High End misten we wel een beetje die grote trends. Er was veel te zijn, maar al die aankondigingen bundelen in één trend? Dat is lastiger. De vele vintage- en retroapparaten die we hierboven vermelden waren wellicht de zichtbaarste hype.

Een grote trend van vorige jaren waren actieve speakers. Dat was dit jaar iets minder. De audio-industrie blijft wel overtuigd dat versterking in de speakers stoppen zeer goede resultaten kan opleveren. Maar dit jaar waren er gewoonweg niet zoveel nieuwe producten in dit segment. Wel twee heel opvallende premiumoplossingen: de Linn 360-speakers die gedemonstreerd heel fraai klonken en de even sierlijke Meridian DSP9. En dan die Lyngdorf Cue-100’s niet te vergeten.

Deze toestellen mikken wel allemaal op het hoogste segment. Gelukkig was er ook de Alpha iQ, kleine speakertjes met BluOS ingebouwd en met een HDMI-ingang. Uitdagers voor de populaire LSX II’s van KEF, lijkt het ons.

Weergevers bij hopen

Als het gaat om traditionele passieve luidsprekers viel er wel heel wat meer te beleven. Indrukwekkend was de demonstratie die we kregen van de EPIKORE 11 van DALI. Je kunt ze zien als de kleinere en toegankelijkere versie van het KORE-vlaggenschip – maar neem dat ‘klein’ toch met een korreltje zout. Dit zijn nog altijd potige vloerstaanders die horen bij een eindbaassysteem. Wel uitgerust met (afgeleide) onderdelen uit de KORE, zoals die hybride EVO-K-tweeter.

Q Acoustics had de nieuwe 5000 Series vooraf aangekondigd. Maar nu konden we deze betaalbare lijn van de Britten in het echt bewonderen. Zoals we Q Acoustics kennen zijn het gestroomlijnde weergevers die er duurder uitzien dan wat ze kosten. Hoe de buitenkant – vooral de houtafwerkingen – rond de speaker plooit is echt wel knap. We hebben niet de kans gehad om lang te luisteren, maar we kregen wel de indruk dat de opgestelde 5040-vloerstaanders iets gedetailleerder waren het voorgaande Q Acoustics-huisgeluid.

Ook PMC hield het relatief eenvoudig. De Britse transmission-line-liefhebbers met studioroots lanceerden de Prodigy-lijn met twee telgen: de Prodigy1-boekenplankspeaker en de Prodigy5-vloerstaander.

Avantgarde had uiteraard een kamer gevuld met een groot hoornsysteem, zoals gebruikelijk. Maar in de ruimte ernaast toonde het iets heel intrigerend: de COLIBRI C2. Dit is een relatief compacte weergever met een kleine extreem gevoelige hoorntweeter en geïntegreerde baseenheid die op een fraaie metalen stand komt. Het kan zelfs gekanteld worden om te gebruiken als center in een uniek surroundsysteem. Mooi design ook.

De sierlijkste van de hoop? Dat was misschien wel de Estalon Aura, een heel slanke premiumspeaker met een soort gedraaid ontwerp. Klonk zeker niet slecht, heel ruimtelijk en fris. Dit merk weet dan ook heel goed wat ze doen. AudioSolutions heeft dan weer een slimme visie op het aanbieden van luidsprekers. Zij willen het aanschaffen van een speaker even leuk maken als de aankoop van een auto. In een online configurator zou je dan een luidspreker helemaal kunnen aankleden met een uitgebreide menukaart in de hand. Is je ontwerp klaar, dan ga je naar de dealer.

Al jaren luisteren we naar GoldenEar-weergevers op shows, knikken overtuigd en vragen dan: “Komen er andere kleuren?”. Op HEM zagen we dat het mogelijk is, want de nieuwe T66-weergevers stonden er in een bloedmooi bloedrood. Dit zijn de eerste speakers die ontwikkeld werden nadat GoldenEar gekocht werd door Audioquest. We zijn heel benieuwd om ze meer uitgebreid te beluisteren.

Analoog en digitaal in de lift

Als er dan toch één overkoepelende HEM-trend was, dan moeten we zeggen: er was veel aandacht voor bronnen. Zowel platenspelers als streamers waren er bij de vleet. En – toch wel opmerkelijk – cd-spelers. Of die cd-revival er echt komt, daar durven we nog onze vraagtekens bij zetten. Maar fabrikanten spelen in elk geval op veilig. Advance Paris en Cambridge Audio waren twee namen die een schijfjesspeler voorstelden, maar waren zeker niet de enige. De Technics SL-G70M2 bijvoorbeeld, was er ook en laat je zowel schijfjes spelen als streamen.

Op streamingvlak was dé aandachtstrekker ongetwijfeld de MU2 van Grimm Audio. Het Nederlandse bedrijf heeft nu eenmaal zoveel aanzien dat hun eerste streamer met ingebouwde DAC op heel veel aandacht kon rekenen. Deze hebben we maar kort gehoord, maar mede dankzij een heel aparte custom versterker- en speakeropstelling leken de prestaties prima.

Ook Lumin bracht een apparaat dat je niet meteen zou verwachten. Geen streamer, maar een mediaserver. Misschien ziet het merk wel dat een naam als Melco veel succes heeft met een high-end serveroplossing. De L2 is net weer anders, verpakt in de kenmerkende aluminium Lumin-behuizing en met een ingebouwde router die optische verbindingen ondersteunt. Zo kun je jouw mediaserver en playbackketen scheiden van het RJ45-netwerk. Een heel boeiende presentatie was er weer bij Auralic, waar oprichter Xuanqian Wang heel gedreven uitleg gaf over de nieuwe G3-apparaten waarmee het merk een derde, hogere niveau toevoegt aan zijn assortiment. Het gaat dan om de Aries G3 (netwerptransport met ingangen) en Vega G3 (streaming DAC), die boven de eveneens nieuwe Aries G2.2 en Vega G2.2 komen te staan. De nieuwe modellen komen met nieuwe hardware en Dirac-ondersteuning.

Alle platenspelers die werden getoond op HEM opnoemen? Dat lukt niet. We houden het bij enkele die in de kijker liepen. Zoals de stand van Music Hall waar we altijd blijven stilstaan bij de spelers met een dubbele of driedubbele plinth. Rega pronkte dan weer met de speciale walnootuitvoering van de Planar 3 met Exact MM-cartridge. Die komt er omdat het bedrijf vijftig jaar oud is. JBL mikt dan weer op een jonger publiek met de Spinner BT, uitgerust met Bluetooth. Het past goed bij de nieuwe JBL-elektronica die ook op de beurs werd getoond.

Als je rondloopt op een beurs als HEM kom je vroeg of laat langs Stromtank. Het ziet er uit als een high-end monoblok, misschien wel van Dan D’Agostino. Maar is eigenlijk een batterij slash voeding om een audiosysteem heel stabiel stroom te bezorgen. Viel minder opvallend is de PliXiR Statement BDC, een nieuw ontwikkelde lineaire voeding die volgens de makers de meest high-end gebalanceerde PSU ter wereld is.

Duitse merken spelen thuis

Er zijn nog een aantal mooie beurzen in het Duitstalige gebied, maar HEM is duidelijk de belangrijkste. Daarom zagen we net veel Duitse merken hier hun nieuwigheden tonen. Transrotor bijvoorbeeld, de draaitafelfabrikant uit Bergisch Gladbach dat al veertig jaar opmerkelijke spelers bouwt. Statige absolute high-end platenspelers, zoals de Tourbillon, trekken natuurlijk altijd de aandacht. Het echte nieuws is de toegankelijkere Bellini, een compactere Transrotor met magnetisch gekoppelde lagers.

Een grote lancering ook bij Canton. Hun hoogste Reference K-lijn is er al sinds 2018, dus het was wel tijd om deze op te frissen. Nu ja, het is een hele upgrade geworden. Andere drivers en een meer afgerond design moeten deze topmodellen laten concurreren met de beste van de andere A-merken. De nieuwe Reference-familie (zonder K, dus) blijft op z’n Cantons apart opgebouwd, met vier vloerstaanders en één boekenplankspeaker die best op een stand geparkeerd wordt. Er is ook een Reference Center en een gigantische Reference Subwoofer. We gaan er vanuit dat er ook een actieve Smart Reference 5 komt. Wie mikt op het beste mikt, kan ook intekenen op de gelimiteerde Reference GS. Dit prestigeproject wordt in een beperkte oplage van 50 gemaakt en kost 50.000 euro per paar. ‘GS’ staat voor Günter Seitz, de man die Canton 50 jaar geleden oprichtte. Vorig jaar verschenen er al twee andere GS-edities van historische Canton-luidsprekers.

Ook Thorens pakte groot uit. Letterlijk. De Duitsers hebben weer een Reference-draaitafel (de New Reference, om exact te zijn) met een actieve antitrillingssysteem gebouwd door Seismion. Dat bedrijf bouwt normaliter stabilisatiesystemen voor medische apparatuur, hier zorgt hun technologie er voor dat alle trillingen opgevangen worden. Op de New Reference kunnen tot drie toonarmen gemonteerd worden. Ook mooi: de exclusieve versie van de TT 124 DD 140th Anniversary.

Elders lees je een review van de T+A Solitaire T, een exclusieve draadloze hoofdtelefoon die gebruikmaakt van de straffe drivers die het merk zelf ontwikkelde. In München kregen we een preview van de nieuwe R 2500 R, een high-end alles-in-één-toestel dat krachtige versterking (met oversized voeding, zonder twijfel) met een ingebouwde streaming combineert. Een strakke vormgeving en VU-meters, die zijn er ook bij. Eentje om naar uit te kijken.

En surround?

De High End-beurs is echt wel een feest voor stereoliefhebbers. Surroundapparatuur is er amper. We merken wel dat een HDMI-ARC-poort meer en meer een standaard wordt op geïntegreerde versterkers. Uiteraard gaat het dan wel om stereoweergave, maar ook dat kan een veel beter tv-geluid opleveren.

Op surroundvlak trok vooral de thuisbioscoop gebouwd door Dirac, Perlisten en Storm Audio onze aandacht. Je moest een ticket bemachtigen om het te mogen beleven. Als pers was dat niet zo’n probleem, zodat we deze THX Dominus 11.7.6-opstelling met Perlisten-luidsprekers en aangedreven door de nieuwe 24-kanaals Storm Audio ISP Elite MK3 Immersive Sound Processor rustig konden beleven. Het was bijzonder indrukwekkend, gegeven dat het een ad hoc-thuisbioscoop was. Het was ook de premiere van Dirac Live Active Room Treatment, de nieuwste aanvulling op de bestaande Dirac Live- en Dirac Live Bass Management-software.

SVS, de informele koning van de subwoofer, bouwde een kleine thuisbioscoop. Niets al te high-end, de bedoeling was aan te tonen dat de betaalbare subs van het merk een overtuigende ervaring konden bieden. Dat lukte vrij goed!

Bij DALI kregen de nieuwe EPIKORE 11-speaker en de high-end IO-12-hoofdtelefoon alle aandacht. Voor wie een thuisbioscoop met Oberon-speakers gaat bouwen, werd er een nieuwe centerspeaker getoond. De Oberon Grand Vokal is, zoals de naam aangeeft, een grotere middenspeaker die onder meer stemmen meer body moet geven.

ELAC zette dan weer z’n nieuwe Varro-familie van subwoofers in de kijker. Die familie wordt onderverdeeld in Premium, Reference en Dual Reference. Alle zeven nieuwe subs komen met BASH-versterking en een verbeterd AutoEQ-systeem dat via een nieuwe app ingesteld wordt. Opvallend bij de referentiemodellen zijn de HEX-surrounds bij de high-excursion aluminium sandwich-woofers.

En dan was er nog de SP25 van Primare. Recent kon je nog de review lezen van de SPA25 AV-receiver, de SP25 is het apparaat voor mensen die liever met aparte eindtrappen werken. Zoals de Primare A35.8, om maar iets te zeggen. Maar daar lees je elders in dit nummer meer over.

De Premium Audio Company ken je misschien niet, maar de merken die ze voeren vast wel: Klipsch, Onkyo en Pioneer (onder meer). Vooral die twee laatste kregen wat meer liefde op de grote PAC-stand, want Onkyo- en Pioneer-producten waren de laatste jaren amper verkrijgbaar. Er komt echter een nieuwe lichting aan, waarbij in eerste instantie voorrang is gegeven aan AV-receivers. Zoals de TX-RZ50 en TX-RZ-70 van Onkyo, die als enige AV-receivers de volledige Dirac Live-versie meekrijgen. Bij andere merken is het vaak beperkt tot 500 Hz of moet je Dirac bijkopen.

Niet op de beurs en toch iets lanceren?

Fine Sounds, de groep achter McIntosh en Sonus faber, was niet present op de HEM-beurs. Maar ze waren wel in München. Sonus faber onthulde daar de tweede generatie van de Stradivari; de eerste generatie dateert alweer van twintig jaar geleden. Zoals weleer is de 50.000-euro per paar Stradivari een hommage aan de beroemdste vioolbouwer ooit. De unieke vijfhoekige behuizing die als een groot paneel in de kamer staat is al opvallend, maar als je dan voor de rode versie gaat spreek je pas over een blikvanger van jewelste!

Grote toeters

Luidsprekers met dynamische drivers zijn bij verre het type dat je het meest tegenkomt op de beurs (en in de winkel). Er zijn echter nog echte fans van hoornspeakers. Die werden op hun wenken bediend dit jaar. Niet alleen door de gevestigde West-Europese hoornspecialisten, zoals Avantgarde of hORNS. Dit jaar had het Chinese ESD Acoustics een gigantische muzieksysteem meegebracht, bestaande uit twee reusachtige hoorn-arrays en letterlijk een muur van componenten. Omdat de hoorns afgewerkt waren in een speciale rode lak, wat 15 maanden duurder, was dit systeem iets duurder dan normaal: 3,6 miljoen versus 1,08 miljoen euro. Een koopje!