Na het reviewen van de uitstekende phono-versterker van Temporal Coherence staan nu de PA-030 eindversterker en de CA-020 stuurversterker in de luisterruimte. TC-producten worden bovenal vanuit kennis ontwikkeld en gaan niet mee met de modegrillen en de waan van de dag in de hifi-business. De focus is op de geluidsmatige prestaties en die kwaliteit duurt het langste. Daarom vegen een Beam Echo Avantic DL7-35 en een Marantz 8B nog steeds de vloer aan met veel hedendaagse hifi.
Ondergetekende bezocht nog niet zo lang geleden een rommelmarkt. Daar staan verzorgers, ouders en kinderen die overtollig speelgoed en andere spullen opruimen. Er is dan vaak een goed doel aan verbonden. Voor 12 euro wisselde een vaag pickup-elementje van eigenaar en thuis werd het internet geraadpleegd of de schat wellicht vergelijkbaar zou zijn met een Koetsu of Air Tight. Wat er dan gebeurt is verbazingwekkend. De impressies gaan van bizar slecht tot ‘het beste element dat ik ooit hoorde’. Dat kan helemaal niet. Als zo’n element op de goede manier wordt gemonteerd, in een passende arm en beluisterd op een goed en neutraal systeem, dan horen de beschrijvingen van de prestaties binnen een beperkte bandbreedte dicht bij elkaar te liggen. De realiteit is dat veel internet-schrijvers geen juiste arm inzetten, niet weten dat een MC-cartridge niet aangesloten moet worden op een MM-ingang (of andersom), dat je een cartridge in moet stellen op een bepaalde manier en dat het helpt om bij een mm ook aan de capaciteit te denken. In ieder geval lijken de meeste internet-berichten niet helemaal betrouwbaar. Idem voor versterkers en luidsprekers. Luisterindrukken via het internet zeggen doorgaans heel weinig. Uw auteur herkent zelden de beschrijving van apparaten waar hier dan een stukje ervaring mee is. Als consument kom je dus bedrogen uit. Specificaties, zoals geleverd door de fabrikant, zeggen ook niets. De beste en slechtste luidspreker of versterker hebben vrijwel identieke specificaties in de folder. Hans van Maanen van Temporal Coherence geeft duidelijk aan dat de specs van fabrikanten veelal nietszeggend zijn. Ze resulteren uit metingen met testsignalen en als belasting wordt een weerstand gebruikt, waardoor stroom en spanning altijd in fase zijn. Er wordt niet gemeten als de versterker een muzieksignaal verwerkt en een echte belasting aanstuurt (luidspreker). Dan zijn spanning en stroom vaak uit fase waardoor in een push-pull overname-vervorming ontstaat. Daarnaast is er dan een invloed op de frequentiekarakteristiek waardoor de versterker bijvoorbeeld te weinig laag kan leveren of laag van mindere kwaliteit. Een klasse-A versterker heeft geen problemen met overname-vervorming en ook met een Circlotron-architectuur is die vervorming een flink eind terug te schroeven. Zulke ‘real world’ metingen zijn lastig uit te voeren, maar zeggen veel meer over wat de versterker doet in het geval van oversturing, tijdens de load interaction met de luidspreker enzovoorts. Veel fabrikanten durven die metingen niet te geven of zijn niet in staat om die metingen uit te voeren.
Een ander issue is dat elke ontwerper van versterkers specifieke uitgangspunten heeft. In de praktijk gaat het minder om die ontwerp-uitgangspunten en meer over hoe je die implementeert. Onder audiofielen is een al decennialang voortrazende discussie over tegenkoppeling. Op het internet lees je alleen maar de felle voors en tegens, hoewel er soms genuanceerde en onderbouwde reacties te vinden zijn. Die voors en tegens zijn nooit onderbouwd met argumenten. Als iemand iets roept zonder daar een fatsoenlijke onderbouwing voor te hebben, kun je zo’n verhaal gewoon negeren. Je leert er niets van en je hebt er niets aan.
Temporal Coherence
Ook bij TC hebben ze een verhaal over versterkers. Daar mag je het mee eens zijn of niet, maar het is wel van argumenten voorzien. In een TC-ontwerp bestaat een versterker uit verschillende versterkertrappen die ieder zo lineair mogelijk worden gemaakt. Als je gaat meten is de frequentiecurve van elke trap dus recht, maar is ook de vervorming ervan geminimaliseerd. Niet onlogisch want je wilt niet dat de frequentiekarakteristiek van je versterker de vorm heeft van een slingerpad. De versterkertrappen worden dan gekoppeld en over het geheel is wordt een zogenaamde globale terugkoppeling gelegd. Dat is een uitstekende techniek die onder andere nodig is om halfgeleiders lineair te krijgen en daardoor de totale vervorming nog verder te reduceren. Met tegenkoppeling is in principe weinig mis. Het lost een aantal problemen op, maar er kan ook weer vervorming door ontstaan. Die vervormingen kunnen ook op elkaar reageren. Die interacties zijn niet te beschrijven en dus moeilijk om aan te pakken. Door de tegenkoppeling op een specifieke manier te implementeren kan TC een compromis bereiken. Theorie en berekeningen over tegenkoppeling kloppen als aan een aantal uitgangspunten (aannames) wordt voldaan. In de praktijk gedragen die aannames zich natuurlijk niet zoals je zou willen. Je moet de tegenkoppeling dan zodanig ontwerpen dat je zo min mogelijk last hebt van de invloed die in een echte praktische schakeling werkt en zoveel mogelijk in de buurt blijft van de theoretische uitgangspunten die wel juist zijn. TC optimaliseert de tegenkoppeling dus zo goed mogelijk. Een andere strategie van TC is om bij het ontwerp te kiezen voor vervorming, die je overigens nooit helemaal kunt ontlopen, die minder storend is tijdens het luisteren. Nadere uitleg is te vinden op de video’s van www.temporalcoherence.nl.
Matchen
De PA- 030 is een eindtrap met een bescheiden vermogen, om ook plaatsing in afgesloten (audio-)meubels mogelijk te maken zonder dat de temperatuur hoog oploopt. Om zoiets goed te kunnen laten werken (de max halen uit een bescheiden vermogen) is het nodig om de vermogensverliezen te minimaliseren. TC heeft daar een goede oplossing voor gevonden. Het is opmerkelijk dat TC ook opvattingen heeft over de combinatie van een eindversterker met een luidspreker. Dat is de beroemde match die moet kloppen en essentieel is voor een goed geluid. Om het scherp te stellen wordt hetgeen dat je gehoormatig ervaart voor een behoorlijk deel bepaald door het resultaat van de zogenaamde load-interaction tussen de luidspreker, via de luidsprekerkabel en de versterker. Zolang de capaciteit en de inductiviteit van een luidsprekerkabel laag zijn, speelt zo’n kabel nauwelijks een rol in het bepalen van het geluid. Als alle luidsprekers een zuiver ohmse belasting zouden vormen, dan heb je nauwelijks het probleem van matching. Maar zover zijn we nog niet. TC kan de invloed van de load-interaction aan de kant van de versterker verminderen. Dat werkt, kort door de bocht, door ervoor te zorgen dat de fase-afstand tussen stroom en spanning aan de uitgang van de versterker zo klein mogelijk blijft, zodat de uitsturingsruimte zo hoog mogelijk is. De TC eindversterker kan daardoor matchen met een groot aantal luidsprekers. Ook aan de kant van de luidspreker is iets te doen om deze meer te laten lijken op een Ohmse belasting. Met een Zobelnetwerk kun je het reactieve deel van de luidsprekerimpedantie uitsluiten en de impedantie van de luidspreker omvormen tot een constante resistieve waarde. Luidsprekers en versterkers zullen dan altijd matchen.
Geluidsmatige verschillen
Als de ideale match aanwezig is, wil dat niet zeggen dat versterkers dan hetzelfde ‘klinken’. Het resultaat van de combinatie van een versterker met een luidspreker is afhankelijk van de load-interaction, maar ook nog van (deels onbekende) andere factoren. Denk aan de voeding, die onder alle omstandigheden stabiele, vaste spanningen en voldoende stroom moet kunnen leveren. Denk aan het aantal eindtransistoren, maar ook aan de maximale stroom die ze per stuk moeten kunnen verwerken. Veel fabrikanten bezuinigen op het aantal eindtransistoren, op de kwaliteit daarvan, op de dimensie van de voeding en bouwen zelfs een stroombegrenzing in voor als het iets harder gaat. Het zal duidelijk zijn welke negatieve invloed zoiets op het geluid kan hebben. Bij buizenversterkers speelt de uitgangsimpedantie een rol. Die is vaak te hoog met directe gevolgen voor de frequentiecurve (laagweergave). Ook de storage-capacity van een (solid state) eindversterker speelt een rol. Bij buizenversterkers ligt dat anders. Door de hoge spanningen hebben die veel minder storage nodig. Het is ronduit komisch dat je het leger van knutselaars dan bezig ziet om een tube-amp van extra condensatoren te voorzien.
Eindversterker PA-030
Deze eindversterker is spartaans gebouwd en heeft alleen een netentree op het achterpaneel en een aan/uit schakelaar op het front. Vanwege geluidskwaliteit-technische redenen is er geen enkele beveiliging van de luidsprekeruitgangen. Kortsluiting in de luidsprekerkabels zorgt dus voor schade aan de versterker. Het te leveren vermogen is 30 Watt per kanaal aan een 4 Ohm belasting. Deze unit heeft RCA (cinch) ingangen. De knop op het frontpaneel schakelt de power in. Het blauwe licht is eerst gedimd. Na een aantal seconden neemt het licht van de ringvormige LED in sterkte toe en wijst derhalve op het operationeel zijn van de versterker. De truc met het lichtje is de enige vorm van ‘spielerei’ die deze set (samen met de voorversterker) biedt. Wie behoefte heeft aan kleurrijke displays, veel interessante knoppen, apps, gouden voetjes en een flashy uiterlijk kan beter in China gaan shoppen. De TC-apparatuur is fraai en degelijk gebouwd, maar totaal geen onzin nonsense. Niet geschikt om als ultieme eyecatcher in te zetten en de buren ziek van jaloezie te maken. Het ontwerp- en bouwbudget is volledig opgegaan aan het ontwikkelen van zo optimaal mogelijke elektronica en dus performance.
Stuurversterker CA-020
Dit is een line-level voorversterker. TC heeft een voortreffelijke phono-voorversterker in de catalogus die hier eerder is geweest. Er zijn zes ingangen (RCA). De versterker heeft drie uitgangen, eveneens via RCA. Twee uitgangen zijn regelbaar voor aansturing van de TC hoofdtelefoonversterker, de TC eindversterker of de actieve luidsprekers van het merk of die van andere fabrikanten. Er is ook een fixed uitgang. Die is bedoeld om aan te sluiten op recorders, converters of hometheatre-systemen. De stuurversterker heeft een klein maar duidelijk display en is alleen te bedienen via een remote-control. Een zegen dat er niet is gekozen voor een ‘app’. De ingangskeuze, het volume, de balansregeling, het rumblefilter, de voorkeursinstelling voor het volume, het dimmen van het display, de standby, de hoofdtelefoon standby en de mute worden allemaal geregeld via de afstandsbediening. Ook kunnen de ingangskanalen van een tekst worden voorzien. Net zoals bij de eindversterker zijn de vervormingen dusdanig gekozen dat ze het minst storend zijn voor het menselijk oor. Dat gebeurt, kort door de bocht, door de elektronica zodanig te ontwerpen dat er alleen lagere harmonischen worden opgewekt. Hoge harmonischen zijn namelijk erg irritant om naar te luisteren. Vanaf 2 kHz zijn de harmonischen al meer dan de helft in sterkte afgenomen ten opzichte van een toon bij 1 kHz. Vanaf 6 kHz zijn de harmonischen volledig verdwenen.
Luisteren
De TC-set werd aangesloten op luidsprekers met een iets hoger rendement. 30 Watt met luidsprekers van 82 dB is niet echt royaal, maar als het rendement boven de 90 dB gaat reiken, dan kun je met 5 Watt eventueel een geluidsdruk van 140 dB bereiken. Niet dat je dat zou willen in een huiskamer overigens. Om te luisteren werden topkwaliteit bronnen gebruikt. Onder andere open reel masters, afgespeeld met Dolby A units. Ook een platenspeler met het rommelmarkt-elementje van 12 euro. Presteerde uitermate verrassend met een nieuw Shibata-naaldje. Afgelopen weekend werd er toevallig gewerkt met de nieuwe Wadax Reference DAC en de bijbehorende Reference Server. Een wat duurder setje, maar als je dan meemaakt hoe digitale bestanden kunnen presteren, dan ontwikkel je een nieuw referentiekader voor natuurlijkheid, transparantie en drive. De TC-set claimt zeer vervormingsarm te zijn. Dan kun je niet gaan luisteren met streaming content waarvan je weet dat de digitale code vervormd is door compressie en andere bedenkelijke ingrepen.
De TC-set klinkt inderdaad zeer schoon en zuiver. Wat opvalt is dat het geluid uiterst gedetailleerd en subtiel kan klinken. De klank is neutraal. Er is geen enkele scherpte en het middengebied klinkt fraai. De ruimtelijke weergave is uitermate goed. De focussering is uitstekend en de set kan dynamisch behoorlijk uithalen. Luister voor dat laatste maar naar Formidable! (Channel Classics), waar Thomas Oliemans enorme dynamieksprongen maakt. Ook de laagweergave van de TC-set is van een hoog niveau. Bij elkaar een indrukwekkend lijstje dat zeker niet elke versterker (combi of integrated) rond deze prijsklasse laat horen. Voor veel hifi-vrienden kan dit een set zijn waar veel geluidsmatige eigenschappen op een hoog niveau tot uiting komen. Aan de andere kant blijft er ook weer iets te wensen. Sommige andere sets gaan weer een streepje verder in diepere harmonische klankontwikkeling en een intrinsieke kracht en drive achter het geluid, waardoor de impressie van realisme sterker wordt.
Epiloog
De TC-set, bestaande uit de CA-020 stuurversterker en de PA-030 eindversterker presteert op een hoog niveau. Het is een solid-state set die op geen enkele manier de nadelen toont van veel transistorversterkers. De vertaling van de bron naar de luidsprekers gaat op een zo transparant mogelijke manier. Dat is een grote verdienste en is niet altijd te vinden bij veel usual suspects in deze budgetklasse. De set biedt een combinatie van zeer gewenste eigenschappen. Uiteraard is opschaling mogelijk. Ook als een versterker 80 duizend euro kost, blijft er nog iets te wensen. Dat is inherent aan de hobby en de schepping.
Wat de TC-set duidelijk niet is, is de ultieme eyecatcher, waar de bezoeker direct na binnenkomst op af vliegt en totaal geïntimideerd, uit de comfortzone geslingerd en stinkend van afgunst de rest van zijn of haar bestaan mee moet leren leven. Dan kom je tegemoet aan de haantjes, de luidruchtigen, de showmannetjes, de alpha-vrouwtjes en de egotrippers. Zo’n mindset eindigt uiteindelijk bij de psycholoog, die minzaam zal wijzen op de echte essentie van het bestaan en de TC-set zal adviseren als onderdeel van de therapie. Nee, TC heeft elke eurocent gestoken in het bereiken van een zo goed mogelijke geluidskwaliteit. Dat zou toch het meest belangrijke moeten zijn voor een echte muziekvriend?
Reacties (0)