Review: PS Audio aspen FR30 – Een beleving op een ander niveau

IRS V

Paul McGowan heeft samen met Arnie Nudell aan onder andere de Infinity IRS V gewerkt. Voor die tijd was dat een nieuw concept en behoorlijk shockerend in de richting van vrijwel alle andere luidsprekers. Het wordt algemeen gezien als het eerste echte high-end luidsprekersysteem. Een line-array dat uit vier hoge torens is opgebouwd met een geavanceerde toepassing van magnetostatische drivers en servogestuurd laag. Zulke systemen gaan veel verder dan ‘gewone’ luidsprekers. Zo’n full range configuratie zet een gigantisch livepodium neer. PS Audio beschikt nog over een IRS V. Het is een van hun referentiesystemen. Het diende als voorbeeld voor de ontwikkeling van de FR30. Uw auteur heeft jarenlang met de verschillende IRS-systemen gewerkt en ook nu is er nog een Genesis 1.1 dicht in de buurt. De FR30 doet kwalitatief natuurlijk veel van wat de IRS kan, met name in het midden en hoog. De magneto-staten van de FR30 zijn bij PS Audio verder geperfectioneerd. Maar, de twaalf stuks 12 inch servogestuurde woofers van de IRS V doen echt iets met je. De uitdaging met dit systeem was altijd om die enorme bas-energie in een (huis)kamer in goede banen te leiden. Om het kort door de bocht even te duiden: de FR30 heeft meer snelheid en algemene kwaliteit in het laag. De IRS V gaat dieper en laat kerkorgels, symfonieorkesten en popconcerten met een ongekende stage, autoriteit en power horen. Het aardige is dat je met line arrays, zoals de IRS, veel minder akoestische problemen hebt. Ze kunnen daardoor ook in een kleinere kamer spelen.

Geen compromis

Er is enig werk in de FR30 gestoken. Het crossoverfilter is fasecorrect, de behuizing geeft geen kleuring, de vervorming is erg laag, de impedantiecurve is zeer recht, de tonaliteit is van hoog niveau en de drivers werden allemaal in eigen huis ontwikkeld. Ook is er aandacht besteed aan het design. De waardering daarvoor is natuurlijk altijd persoonlijk, maar PS Audio komt hier wel met een opmerkelijk en gracieus ontwerp. In ieder geval nog niet vertoond in de hifi-markt. Die behuizing is van high density MDF met een front van fiberglas resin composiet. De leverbare kleuren zijn Pearl white en Sable black (beide in pianolak). Door het smalle front (40 cm breed) lijken deze luidsprekers relatief van bescheiden formaat. Ze zijn wel wat dieper (66 cm) dan de gemiddelde vloerstaander, maar dat valt dus niet op. De FR30 weegt 104,5 kilo. Dat gewicht wordt verdeeld over twee behuizingen waarvan de bovenste dient voor de tweeters en midrange driver. Dit zijn magnetostatische units waar veel aandacht is gestoken in het uitbannen van resonanties. Een van de tweeters straalt naar achteren. De bovenste speakerbehuizing schuift via een railsysteem op de onderste. Daarin zijn vier 8-inch woofers en vier passieve radiatoren gemonteerd. De gevoeligheid is met 88 dB hoog. PS Audio zet het minimaal noodzakelijke vermogen dan ook op 100 watt. Het frequentiebereik (tussen de ‘- 6 dB’ punten) loopt van 28 Hz tot 20 kHz. Het is op een foto niet te zien, maar de FR30 is 153 cm hoog. Uiteraard zit de FR30 vol met innovatieve oplossingen. Zie daarvoor de website van PS Audio. Realiseer je ook dat PS Audio heer en meester is in het bespelen van de online community. Dat doen ze op een ongelooflijk goede manier. De focus die zij op klanten hebben is een schoolvoorbeeld van hoe je zoiets moet doen. Er is echte conversatie, in plaats van alleen maar zenden.

De prijs van deze luidsprekerset is net geen 42.000 euro. Duurder dan in de Verenigde Staten, maar veel importeurs melden hierover dat de transportkosten vanuit de VS enorm zijn gestegen. Daarover dan weer invoerkosten en BTW. De prijs is niet exorbitant, maar wel voorbehouden aan de echte muziekliefhebbers met enige reserves op de bankrekening of een hedgefund waar je door middel van short selling nog wel wat euro’s aan over kan houden voor die PS Audio’s. Voor hetzelfde geld kun je ook luidsprekers kopen die niet helemaal in de buurt komen van wat de FR30 kunnen presteren.

Plaatsen

Het zal duidelijk zijn dat deze grotere luidsprekers wellicht extra eisen stellen aan de plaatsing en de aansturing. Je bouwt met grotere luidsprekers doorgaans geen systeem voor ‘achtergrondbehang’, maar iets om serieus mee naar muziek te luisteren. Een eigen luisterruimte is dan ideaal, maar deze PS Audio-weergevers kunnen ook functioneren in een huiskamer vanaf pakweg 5 bij 6 meter. Hier is een interessante relatie met het frequentiebereik van de FR30. Hoewel PS Audio spreekt van een full range systeem, loopt het frequentiebereik in werkelijkheid vanaf 28 Hz bij -6 dB. Dat is uiteraard een zeer respectabel bereik dat voor 85 % van alle muziek toereikend is. Maar, zoals bekend zal zijn, wordt het frequentiebereik zoals we dat ervaren ook bepaald door de akoestiek en de plaatsing. Wie slim plaatst zal in de praktijk een frequentiebereik kunnen realiseren dat rond -3 dB start bij ongeveer 20 Hz. Het is aanbevelenswaardig om deze luidsprekers vrij op te stellen. Zeker om een juiste tonale balans te krijgen en om een vrije soundstage te realiseren. Hoewel er op het achterpaneel een knopje is (‘near/far’) om die balans goed te krijgen als de luidsprekers dichter tegen de achterwand (en zijwanden) staan, is dat op dit niveau eigenlijk geen serieuze optie. Luidsprekers vragen simpelweg om een vrije plaatsing. Er is ook nog een regelaar op het achterpaneel om het volume van de rear-tweeter in te stellen. Een voordeel van het feit dat het frequentiebereik van deze luidsprekers niet bij 16 Hz op het niveau van 0 dB begint is feitelijk dat je zonder grote laagproblemen in een wat kleinere ruimte een prima geluid kunt krijgen. Een luidspreker waarvan de curve nagenoeg recht loopt vanaf 16 Hz kan heel wat problemen veroorzaken. Je moet dan aan de gang met akoestische voorzieningen, of je kamer. Maar, met de FR30 is het een kwestie van slim plaatsen en, afhankelijk van de akoestiek, hier en daar een klein paneeltje. De FR30 werd beluisterd in een ruimte van ongeveer 5 x 7 meter en daar was de tonale balans perfect.

Vragen

De FR30 is een grotere luidspreker. Het is een systeem met vier aangedreven woofers en vier passieve radiators. Gezien het interne volume van de behuizing komt de vraag naar voren waarom de FR30 niet uitgevoerd is als gesloten systeem (sealed box). Ondergetekende sprak daarover met Chris Brunhaver, senior loudspeaker design engineer van PS Audio. Chris gaf aan dat, uitgaande van hetzelfde 3 dB-punt in het laag en dezelfde kastinhoud, een gesloten systeem 3 dB minder gevoelig is dan een basreflex of een passieve radiator. Er is dus een hogere gevoeligheid en de bass-output rondom het tuningpunt is dubbel zo groot. Maar, een bijkomend voordeel is dat de vervorming van een passieve radiator luidspreker kleiner is. De zogenaamde back-pressure van de radiatoren vermindert de beweging van de woofers rond het tuningpunt met minder vervorming als logisch gevolg. Zo’n passieve radiator luidspreker is duurder dan een gesloten systeem, maar PS Audio wil referentie laagweergave binnen zo’n passieve luidspreker. Chris gaf aan dat het verhaal voor actieve subwoofers iets anders is. Toepassing van een gesloten behuizing is daar zinvoller. Een lineair frequentiebereik en voldoende power wordt daar bereikt met equalizing en het toevoeren van een enorm vermogen. Maar, 90 % van alle verkrijgbare luidsprekers zijn van het basreflex type of zijn passieve radiatoren. De fabrikant bouwt daarmee een luidspreker met een zo lineair mogelijke curve, voldoende rendement, een diepere laagweergave en een zo laag mogelijke vervorming (voor de passieve radiator luidspreker). De keuze voor een basreflex is ook commercieel. Het is de goedkoopste manier om een luidspreker te bouwen.

De grafiek laat de uitslag zien van de woofers (blauwe lijn). Trek vanaf ongeveer 26 Hz een rechte lijn naar boven. De blauwe lijn geeft dan een uitslag aan van 7,5 mm en de groene lijn (staat voor een gesloten systeem) van 12 mm. Beide bij dezelfde lage frequentie en tuningpunt.

Luisteren

De luidsprekers staan tijdens de luistersessie volledig vrij. Er is dus geen sprake van een laagtoename als gevolg van het ‘boundary-effect’. De tonale balans (verhouding tussen laag, mid en hoog) is dan ook uitermate goed. Luisteren naar kleinere luidsprekers kan zeer veel kwaliteit bieden, maar er gaat niets boven echt grote systemen. Niet dat je daarmee een-op-een een  symfonie-orkest of liveconcert in de kamer krijgt, maar het is zeker mogelijk om een zeer acceptabele illusie vorm te geven. Afgelopen week was er een luistersessie met een ‘full fling’ Atmos-systeem. Er speelde een opname van het concert dat John Williams in de Musikverein gaf. Dan kom je best dicht in de buurt. Multichannel biedt sowieso een hoger niveau van realisme. Maar, wat wel lukt met een stereo-opstelling van grotere luidsprekers is om kamermuziek, singer-songwriter met gitaar, jazz combo’s en andere compactere muziekuitingen op een behoorlijk realistische manier voor het voetlicht te krijgen. Dat doet de FR30 voortreffelijk. Deze luidspreker brengt de energie en kracht van zo’n live-optreden volledig over en ook een juiste afbeelding van de dimensies van vocalisten en instrumenten. Er staat dan een zeer realistisch beeld van zo’n optreden. Het systeem heeft ook rust en autoriteit. Het geluid is neutraal en natuurlijk. De klank, zoals geregistreerd tijdens de opname, komt herkenbaar uit de verf. De dynamiek en detaillering zijn first class. Vocalen zijn levensecht. Na enig luisteren kwam de gedachte op dat het geluid van de FR30 zeer dicht in de buurt komt en/of vergelijkbaar is met wat andere topluidsprekers doen. Dat zegt eigenlijk dat de betere luidsprekers naar elkaar toe groeien in prestaties en dat er aan de top een soort consensus is over hoe een echt goed systeem zou moeten klinken. Dat is niet onlogisch. De ontwerpers van de betere luidsprekers hebben vrijwel allemaal een connectie met livemuziek. Ze kunnen de koppeling maken van een live-event naar het ontwerp van een luidspreker. Pak tien topluidsprekers en binnen een kleine bandbreedte presteren ze dicht in de buurt van hoe muziek weergegeven zou moeten worden. Luisteren naar de FR30 klonk daarom vertrouwd. Los van kleine onderlinge verschillen, beleef je een op fundamentele hoofdeigenschappen gelijke ervaring als wanneer je luistert naar Wilson, Marten, Steinway Lyngdorf, ATC, YG Acoustics, Magico, moderne Bowers & Wilkins en nog een aantal. Wie op dit niveau bezig is begrijpt hoe muziek weergegeven moet worden en is in audiofiele ontwikkeling gewoon een aantal stappen verder. Het staat in ieder geval haaks op de enorme en wilde verschillen in weergave die je in de midfi-markt tegenkomt en in systemen die samengesteld zijn vanuit een eigen interpretatie van hoe weergave moet zijn.

Het laag van de FR30 kenmerkt zich door een zeer fraaie definitie, klankechtheid en snelheid. De laagste piano-tonen komen spectaculair goed over. Logischerwijs kent het laag een verschil met hoe de YG Acoustics Sonja (eveneens geïmporteerd door Aspera Audio) dat weergeeft. De laatste is gesloten. Net zoals met de FR30 presenteren dit soort luidsprekers geen walm van ongecontroleerd laag. Er wordt sowieso geen laag weergegeven dat niet in de opname aanwezig is. Hier geldt dat beter laag minder laag betekent. Hoewel de FR30 fiks uit kan halen, is de druk van het laag rondom het zogenaamde tuning punt iets minder dan wat bijvoorbeeld een Sonja doet. Althans, zo is dat ervaren bij de specifieke plaatsing en aansturing van de FR30’s tijdens de review. Maar, zulke grote systemen vragen altijd om uitgebreide tuning. Mede door de mogelijkheid van bi-amping zijn er nog veel opties om de uiterste prestatie uit deze luidsprekers te krijgen.

Epiloog

De markt voor luidsprekers rond het prijspunt van 40.000 euro is overvol. Voor dat geld kun je buitengewoon veel kwaliteit in huis halen, maar er zijn ook luidsprekers die je beter kunt negeren. Voor die 40.000 euro koop je over het algemeen luidsprekers van gemiddelde afmetingen. De stap naar een aanzienlijk groter model biedt geluidsmatige eigenschappen die kleinere luidsprekers gewoon minder etaleren. De grootste winst van een groter model zit in de mate waarin zo’n systeem een geloofwaardige livestage kan presenteren en om kan gaan met toegenomen geluidsdruk, laagextensie, autoriteit en rust. Daarom draaien sommige muziekliefhebbers ook met zo’n Infinity IRS V en andere grote weergevers. Een grotere weergever koop je niet omdat die een betere focussering, detaillering, ruimte, klank, dynamiek en balans zou hebben. Dat is al te vinden bij veel kleine mini-monitoren. Een ATC SCM19 doet dat allemaal op topniveau en hoort bij de beste kleinere weergevers die je kunt kopen. Een groot systeem betekent gewoon een beleving op een ander niveau. Het mooie van de FR30 is dat het, bij het prijspunt van 40.000 euro, gewoon een veel groter systeem is met eigenschappen die je vaker vindt bij echt grote luidsprekers. Maar dan zonder 80 tot 200 duizend aan euro’s neer te hoeven tellen. In dat opzicht biedt de FR30 rond het prijspunt een unieke prijs/kwaliteitsverhouding. Samen met de toch bijzonder fraaie vormgeving staat er dan een luidspreker die een diep inzicht biedt in de opname en een geloofwaardige livestage in de huiskamer plaatst. Wie wil gaan kopen rond de 40.000 euro zou zeker kennis moeten maken met de FR30.

Prijs

PS Audio aspen FR30  € 43.900,-

Aspera Audio, www.aspera-audio.com