Op bezoek bij Reference Sounds – Experience in de polder

Externe locaties

Naast de luisterfaciliteiten die beschikbaar zijn in het Almeerse hoofdkantoor, beschikt Reference Sounds ook over externe locaties waar klanten op afspraak terecht kunnen voor een demo. De sets die daar staan zijn met hetzelfde perfectionisme opgebouwd in een al even optimale akoestische omgeving. Uw auteur kon op deze manier kennismaken met de Wilson Alexx V luidsprekers, die aangestuurd werden door de Relentless eindversterkers en een voorversterker van Dan D’Agostino Master Audio. Het is een set die je niet zomaar tegenkomt in een audiowinkel. Doorgaans wel bij de echt grote winkeliers in deze wereld en soms op een show.

Opkomst van de high-end

Volgens de historici begon de echte high-end vanaf midden jaren zeventig en het initiatief wordt vaak toegeschreven aan Dan D’Agostino en Mark Levinson. Maar ook William Zane Johnson verdient natuurlijk een deel van de credits. Reference Sounds heeft deze drie merken in het portfolio. Feitelijk bestond high-end weergave al vanaf de jaren vijftig waar meerdere voorbeelden te vinden zijn van versterkers, draaitafels en luidsprekers die anno 2022 nog steeds in staat zijn tot het leveren van fascinerende prestaties. Maar vanaf de jaren zeventig werd het begrip high-end bedacht en maakte het publiek kennis met enorme versterkers, die enorme vermogens en superieure prestaties leverden en vaak een voor die tijd al hoger prijskaartje hadden. In de jaren vijftig en zestig werd een versterker met 50 Watt per kanaal echt als overkill gezien, waardoor de voor die tijd krachtige Leak TL-50 geen aanleiding gaf tot enorme verkoopaantallen. Ook op het gebied van luidsprekers bereikten veel grotere en betere systemen de markt. High-end beoogt in onze tijd nog steeds te staan voor de best mogelijke prestaties, maar is voor velen ook synoniem geworden met vaak bizarre prijskaartjes en luxury. Sommige high-end levert een eerlijke prijs-kwaliteitsverhouding, maar bij diverse producten is die verhouding volledig zoek.

Dan D’Agostino

Het verhaal achter Dan D’Agostino is bekend. Krell is nog steeds een naam met een ijzersterke reputatie en er zijn niet zoveel klassieke Krell producten die zich niet kunnen meten met wat er vandaag op de markt is. Nadat Dan Krell verliet richtte hij een nieuw bedrijf op in de vorm van Dan D’Agostino Master Audio Systems. Daarin gaat hij feitelijk op de oude voet verder. Beestachtige versterkers, qua vermogen, prestaties, gewicht en prijskaartjes. Maar, er is zeker ook een additionele factor in de vorm van design. Krell-producten hadden natuurlijk ook een voor die tijd zeer kenmerkend design, maar de DDMAS-producten hebben wellicht een net subtieler, geraffineerder en sierlijker vormtaal. Of je dat mooi vindt is persoonlijk, maar de sublieme constructiekwaliteit van behuizing en elektronica is gebleven. Die perfectie was kenmerkend voor de jaren zestig, zeventig en tachtig. Denk aan Krell, Levinson, Cello, Accuphase, Sansui, SME, McIntosh, Audio Research,

sommige Sony, sommige Marantz, de allereerste Goldmund apparatuur, enzovoorts. Naar die bouwkwaliteit moet je tegenwoordig best even zoeken.

Dave Wilson

Dave Wilson was van huis uit bioloog en chemicus, maar volgde rond 1974 zijn echte liefde. Hij was één van de pioneers van de high-end luidspreker en kwam met de WAMM (Wilson Audio Modular Monitor). Net als de Infinity-systemen uit die tijd veroorzaakten dit soort grote systemen een schokgolf in de huiskamer, waar brave huisvaders met hun Wharfedales, B&W’s en Japanse weergevers luisterden naar de Akai recorder, de Philips of Pioneer platenspeler en integrated Sansui of Marantz receiver. Een highlight in die jaren was natuurlijk de befaamde Wilson Watt / Puppy. Een high-end luidspreker die voor velen in die tijd onbereikbaar was. Ondergetekende was trouwens iets meer gecharmeerd van de latere Wilson Audio Duette. Dave Wilson was ook recording-engineer en continu bezig om het live-geluid te vergelijken met het geluid uit luidsprekers. Hij wilde de essentie van instrumenten overbrengen via de luidsprekers en de emotie die muziek teweegbrengt ook doen ontstaan middels het luisteren naar een audiosysteem. Dat is, volgens Dave, de essentie van high-end.

Wilson Audio heeft het afgelopen decennium een enorme kwaliteitsslag gemaakt. Daryl heeft het werk van zijn vader doorgezet. Wie de geschiedenis van Wilson bestudeert, neemt kennis van een indrukwekkend en mooi verhaal. Namelijk het verhaal dat hij gegrepen werd door geluidskwaliteit en deze wilde maximaliseren. Tegenwoordig gaat de discussie in de high-end meestal over het binnenharken van dollars.

Alexx V en Relentless

Op de externe showlocatie van Reference Sounds staat de Wilson Alexx V set, aangestuurd door een tweetal DDMAS Relentless eindversterkers. Ook de Momentum voorversterker is van DDMAS. Meestal komt zo’n set naar een van de luisterruimtes van uw auteur, maar een Relentless eindversterker weegt

258 kg. Normaal gesproken helpt het buurmeisje dan een handje, maar die is op vakantie. De Relentless is 57,2 cm breed, 28,0 cm hoog en 82,6 cm diep en heeft ook daarom een problematische verhouding met het audiorackje hier ter plaatse. De Alexx V weegt per stuk 227 kg. Voor een beetje pianoverhuizer geen enkel probleem. Als al dat moois dan binnen is, moet je nog een middagje gaan tunen. Hoe beter de audio-spullen zijn, hoe lastiger het is om ze op topniveau te laten spelen, maar daar draait Michael Huigen zijn hand niet voor om. Uw recensent had in ieder geval de beschikking over een volledig ingeregelde set.

De Relentless biedt indrukwekkende specificaties. Daarvan zal het uitgangsvermogen van 3000 Watt bij 4 Ohm tot de verbeelding spreken (1500 Watt/8 Ohm, 6000 Watt/2 Ohm en 15.000 Watt/1 Ohm). Dat is fijn voor de Alexx V. Die heeft een minimale impedantie van 2 Ohm en nominaal 4 Ohm. Heb je dan zoveel vermogen nodig? Ja en nee. Nee, omdat met een minimaal aanbevolen versterkervermogen van 50 Watt en een gevoeligheid van 92 dB, de Alexx V uitstekend op de eerder genoemde Leak TL 50 kan spelen. Ja, omdat het enorme beschikbare vermogen een flinke headroom geeft. Je hebt dus een enorme dynamische ruimte en de versterker opereert vrijwel altijd in het gebied waar de vervormingen het laagste zijn. Veel beschikbaar vermogen ‘klinkt’ vaak beter. Het is sowieso plezierig om wat extra vermogen te hebben. Het -3 dB-punt van de Alexx V ligt op 20 Hz. In de praktijk is het dus een full range systeem. Voor DDMAS is de Relentless natuurlijk een in de praktijk werkend en verkoopbaar product. Maar, het is ook een statement en dus een bewijs van technisch kunnen. Vergelijkbaar met de eerdere Krell MRA. Indertijd gezien als de beste solid state in de wereld.  Mogelijkerwijs kon de MRA rekenen op lichte confrontaties met de WAF. De Relentless is feitelijk interieurvriendelijker. Gebouwd uit massief aluminium en koper is het ook een objet d’art. Bezoekers van uw appartement zullen er ongetwijfeld door getriggerd worden. De fraaie vormgeving werd ingegeven door Petra D’Agostino. Zowel de Relentless als de Alexx V zitten vol met nieuwe technologie. Teveel om op te noemen. De Relentless biedt onder andere geen globale feedback. De open-loop lineariteit is dusdanig goed dat deze negatieve globale feedback niet nodig is om de vervormingscijfers omlaag te krijgen.

De Alexx V bouwt voort op de originele Alexx. Het zijn hier wederom verbeteringen in het materiaal (V-materiaal), verbeteringen in time-alignment, een grotere inhoud voor de woofers die vergelijkbaar is met de Chronosonic, doorontwikkelde drivers, een betere transient-speed en een hogere resolutie.

Luisteren

De Alexx V werd vier keer beluisterd op verschillende locaties en verschillende momenten. De laatste sessie betrof een privé gebeuren op de externe showlocatie van Reference Sounds. Een middagje showboten met dit indrukwekkende systeem voelt dan ook als een ritje in een nieuwe Lamborghini. Bij een goed geplaatst, samengesteld en ge-tuned systeem met prijskaartjes tussen de 200 en 900 duizend euro gaat het niet meer om goed of slecht. Je zou makkelijk met elk van die systemen kunnen leven, want de prestaties liggen meestal dicht bij elkaar. De verschillen zitten in de details en de keuze heeft uiteindelijk te maken met kleine voorkeuren met betrekking tot die details. De doelgroep bestaat doorgaans uit echte muziekliefhebbers die geen zin en belangstelling hebben in het audiofiele geneuzel, maar de muziek zo optimaal mogelijk willen beleven. Het is een doelgroep die graag geadviseerd wil worden door een zeer vakkundige winkelier. Niet alleen over de plaatsing en samenstelling, maar ook over eventuele aanpassingen van de akoestiek. Het aardige van meerdere luistersessies is dat de Wilson Alexx V verschillende kanten heeft laten horen van het scala aan prestaties dat mogelijk is. In de grote, brede en hoge luisterruimte van Reference Sounds kwamen de ruimtelijke aspecten volledig tot uiting. Een indrukwekkende (live), waar elke kubieke centimeter gevuld was met sound en beweging. Een latere sessie in de wat kleinere externe luisterruimte vestigde de nadruk op de enorme power en kracht die deze Wilsons, samen met de Relentless eindversterkers, kunnen mobiliseren. De set leek op een geperfectioneerd PA-systeem, maar dan bedoeld in de allerbeste en positieve betekenis. Het systeem kan geweldig en krachtig uithalen met kerkorgel, moderne dance-muziek en synthesizer. Maar, het blijft in balans, is fenomenaal gefocusseerd en laat kracht voelen achter elk subtiel geluidje. Tijdens de vierde luistersessie werden de dieper gelegen intrinsieke kwaliteiten van de set beluisterd. Een greep van de plank met de cd’s leverde materiaal op dat geschikt bleek om inzichten te ontwikkelen.

Wie een beetje in de buurt van piano’s en vleugels leeft, zal er weinig moeite mee hebben om de pianoweergave van deze set te kunnen duiden. Brad Mehldau en Kevin Hays spelen Elegia op een tweetal 5-meter Steinway concertvleugels. De opname was in Mechanics Hall (Worchester, MA). De subtiliteit van het spel, maar ook de power komen hier volledig tot uiting. Alsof je op een afstand van 6 meter naar die vleugels luistert. Het laag van zo’n Steinway heeft een specifiek herkenbaar karakter. Als je een toon aanslaat, dan volgt de klank een hele ‘lifecycle’. Van de eerste attack tot het opbouwen van harmonischen en het langzaam veranderen en uitsterven van de klank. Het laag van deze Wilsons heeft een dermate definitie dat dit proces levensecht tot uiting komt met alle kracht, doortekening en subtiliteit. Het Wilson-systeem is in het laag een streepje royaler dan bijvoorbeeld een gesloten laagsysteem. Hoeveel je daarvan merkt is afhankelijk van de aansturing en de akoestiek. De zeer fraaie (doorgifte van) klank is te beleven met Anna Federova en de Wilson-set. Ze speelt Chopin’s Nocturne No.1 in C-Sharp Minor, Op.21. (Shaping Chopin, Channel Classics). Misschien minder voor de hand liggend dan de overbekende walsen, maar het is een buitengewoon fraai stuk met een opbouw waarbij de Wilsons voluit kunnen gaan. Die rendering van de opnameklank is ook waar te nemen op het Preludio uit Partita No.3 in E-major van J.S.Bach. Waarschijnlijk de droom van elke violist om dit solowerk even in een fiks en regelmatig tempo te spelen. Het overkwam ondergetekende enige tijd geleden, toen een bekende Nederlandse violiste het stuk speelde. Ze stond op pakweg vier meter afstand en had een Guarneri. Ze heeft echt bij ondergetekende gescoord. Zelden zo’n indrukwekkende klank gehoord. De weergave via het Wilson-systeem kwam daar dicht in de buurt. Nu met Liza Ferschtman op een Challenge Classics release. Een uitdagend stuk is Danse Espagnole van Manuel De Falla. Zeker als Janine Jansen en Antonio Pappano dat spelen. Het is een track die levensecht wordt neergezet. Het valt op dat de Wilson-D’Agostino set op een heel natuurlijke manier de verhoudingen tussen de instrumenten en de ambiance neerzet. Heel lineair, zonder accenten in het frequentiebereik. Het is geen hifi, maar een zo eerlijk mogelijke weergave van hoe zoiets in de studio klonk. Quelques mots d’amour met Philippe Elan en Reyer Zwart is een van de recente topproducties van Challenge Classics. Franse chansons voor zang en piano/gitaar. Met Ma France is het of je in een klein theater zit met de artiesten voor je neus. Zo’n intieme sfeer met veel subtiliteit, detail en warmte wordt subliem vertaald door deze audioset.

Patricia Kaas is sterk in live-concerten. Carnets De Scène is opgenomen in Zénith Paris (Parc de la Villette, 1990) en is haar eerste live-album. Zulke opnames vormen vaak complex materiaal. Alle instrumenten, geluiden en melodielijnen moeten door een audiosysteem uit elkaar gehouden worden, zodat er een transparant beeld ontstaat van de performance. Dat komt zeer goed uit de verf en als luisteraar ben je echt aanwezig bij dit concert. Grote audiosystemen zijn natuurlijk perfect geschikt om orkestraal werk weer te geven. Maar, hoe dynamisch het Wilson-systeem ook is, je evenaart nooit de dynamiekverschillen die in een concerthal waarneembaar zijn. Dat zou je ook niet willen in een huiskamer. De allerbeste audiosystemen bieden dan ook een zo goed mogelijke illusie van een klassiek concert. Mozart’s Piano Concerto No-20 in D minor kent in het Adagio een haast hemelse opening. Met de Wilson-set raak je ogenblikkelijk betrokken, terwijl Mitsuko Uchida dit deel ontwikkelt naar een adembenemende cadens. De set biedt een soort soliditeit. Het geluid is familiair en lijkt op wat de beste Krell-systemen doen. Een rijkdom en dichtheid aan klank, geluid en inzicht dat volstrekt natuurlijk overkomt zonder hyperdetail of andere eigenschappen die uit de bocht vliegen. Om dat laatste te testen wordt vaak Space of You van Ntjam Rosie gedraaid. Te vinden op YouTube, maar het gaat hier om de versie van 19 april 2016 (Alive…). Het is een live-opname, gemaakt op 24 sporen digitaal en Ntjam zingt met een Sennheiser E965. Het is ook een kritische track. Als het audiosysteem niet deugt, dan kun je dat met deze muziek genadeloos horen. Er is al menige goedbedoelde demo op shows mee onderuit gehaald. Op het Wilson-systeem werd een enorme hoeveelheid subtiele details waarneembaar, die op andere sets vaak verborgen blijven. Subliem om die track in alle perfectie te kunnen beluisteren.

Epiloog

Als recensent beschrijf je een systeem. Daarvoor kies je een aantal woorden. Het probleem is alleen dat de lezer uit die beschrijving nauwelijks een beeld kan vormen over hoe zo’n systeem echt presteert. Al helemaal als je nog nooit de betere systemen hebt gehoord. Probeer iemand die kleurenblind is maar eens uit te leggen hoe de kleur blauw er uitziet. Veel lezers hebben nog nooit een systeem gehoord dat op het niveau van deze Wilson-D’Agostino combinatie speelt. Ze lezen het bovenstaande en denken: ‘Ja, maar dat doet mijn setje ook’. Helaas dus niet. Er zijn namelijk veel gradaties in de begrippen ‘ruimte’, ‘definitie’, ‘transparantie’ en ‘focussering’. Daarom is de formule van Reference Sounds zo sterk. Je moet de klant laten ervaren hoe een home-theater, een supersysteem of een multiroom-opzet in het echt zich voordoen in de best mogelijke omstandigheid. In Almere bieden ze daarmee een echte en indringende beleving. De kracht is dat ze die perfectie ook voor de klant thuis kunnen realiseren.

Reference Sounds, www.referencesounds.nl