Diafragma en Grijs/ND-filters – Reguleren van licht

De eerste fotocamera’s hadden helemaal geen diafragma en objectief. Er zat een gaatje aan de voorkant waardoor het licht op de gevoelige plaat viel. Dat gaatje functioneerde meteen ook als een grotendeels dicht (heel klein) diafragma. Toen de lens op de camera verscheen werd het mogelijk om met meer licht te kunnen werken. Bij zonnig weer werd het licht ondanks de toenmalige minder lichtgevoelige emulsies regelmatig teveel. En toen gingen de fotografen zwarte schijfjes met kleinere openingen en/of lamellen gebruiken.

Moderne video- en fotocamera’s beschikken over een regelbaar diafragma en regelmatig tevens over ingebouwde grijsfilters. Daarmee valt de hoeveelheid op de beeldsensor vallend licht nauwkeurig te regelen. En daarmee ook de scherptediepte verzadiging, kleur, Bokeh en sluitertijd.

Het diafragma

De mens heeft in zijn ogen een regelbare pupilopening. Bij te weinig licht gaat de pupil meer open en bij teveel licht dicht. Zo krijgt het netvlies niet te veel licht binnen. En is de hoeveelheid licht nog te veel dan pakken we de zonnebril.

Bij de systeemcamera en camcorder is het diafragma zo’n beetje de pupil van de camera. De opening wordt geregeld door een aantal metalen lamellen die sluiten of juist weer verder open gaan om de hoeveelheid licht te kunnen reguleren.

Het diafragma werkt voor de belichting nauw samen met de sluitertijd en gevoeligheid in ISO van de sensor of filmemulsie. Maak je de sluitertijd korter dan valt er minder licht op de sensor of filmemulsie. Bij langer juist meer. De gewenste sluitertijd hangt weer af van het al of niet bewegende object en de lengte van het brandpunt bij het toegepaste objectief. De ISO-waarde regelt de lichtgevoeligheid van de beeldsensor of chemische film zelf.

Terug naar het diafragma. De opening van de lamellen, meestal rond, wordt uitgedrukt in F-waarden. Die variëren doorgaans van lichtsterk F1, F1.2, F1.4, F1.8, F2 en F2.8 naar gemiddeld F4, F5.6 en F8 tot lichtzwak F11, F16, F22 en F32. Behalve op de doorgelaten hoeveelheid licht heeft het diafragma ook invloed op de optische kwaliteit van optiek. Bij een wijd open diafragma gebruik je de totale breedte van het glasoppervlak in het objectief. Dan kan de afbeeldingskwaliteit aan de randen afnemen. Omgekeerd als je het diafragma helemaal dicht draait gaat het licht in een nauw straal rechtdoor. Dan kunnen de lenselementen hun beeldcorrecties niet uitvoeren Tevens ontstaan bij kleine diafragma openingen stervormige effecten rondom lichtbronnen. In het algemeen geven de gemiddelde diafragmawaarden de beste optische resultaten. Er is keuze uit een inklikbaar en traploos instelbaar diafragma. Bij video verdient traploos de voorkeur om schokjes bij de helderheid tijdens de opname te voorkomen.

Scherptediepte en Bokeh

De scherptediepte is het gebied voor en achter het focuspunt dat nog scherp wordt weergegeven. En de Bokeh is de zachte onscherpte achter het gekozen onderwerp. Bij het diafragma wijd open is meestal alleen het scherpgestelde object scherp. De achtergrond en voorgrond vervagen. Draai je het diafragma verder dicht dan komt steeds meer van de voor- en achtergrond in het scherpstelgebied.

De scherptediepte is mede afhankelijk van het gekozen brandpunt. Groothoekobjectieven zijn al snel geheel scherp van voor tot achter en diafragmeren verandert daar niet zoveel aan. Bij teleobjectieven neemt de dieptescherpte bij langere brandpunten snel af.

De Bokeh is zoals gezegd de onscherpte-indruk die de achtergrond bij een wijdere diafragma geeft. Een fraaie indruk omvat vloeiende aangename onscherpte zonder storende details. Behalve de gekozen F-opening draagt ook de (ronde) vorm van de opening bij tot de schoonheid van de Bokeh.

Welk diafragma bij het onderwerp?

Daar zijn een aantal algemene regels voor. Bij portretten en prominente interviews/close-ups is een grotere diafragmaopening met een fraaie Bokeh of blur in de achtergrond gewenst.

In geval van een landschap willen wij dikwijls alles van voren tot achter scherp hebben. Dan komen een hogere F-waarde van 8-16 en een groothoek goed van pas. Gaat het over macro dan is een grote scherptediepte vaak cruciaal. Regelmatig zijn diafragma’s van F11-F32 nodig.

Bij actiefotografie en natuuropnamen, zeker bij de langere brandpunten, is een snelle sluitertijd vereist. Dan komt een wijde diafragmaopening F2.8 – F4 of F5.6 in het vizier. Bij weinig licht en avondshots is een zo wijd mogelijke F-waarde, F1.2 – F2, aanbevolen.

Betreft het om spontane opnamen en straatwerk dan gaat de voorkeur uit naar gemiddelde diafragmawaarden zoals F5.6 tot F8. Dan valt het onderwerp meestal goed in de scherptediepte en is er voldoende ruimte voor een wat snellere sluitertijd.  Ook bij architectuur zijn vaak de gemiddelde diafragmawaarden gewild. Dan nog de kleurweergave, helderheid en contrast. Zowel video als foto zijn hierbij gebaat met een gemiddelde lichtintensiteit. Teveel maakt flets. Te weinig modderig met beeldruis.

Grijsfilters

Het Neutral Density (ND) of Grijsfilter laat minder licht door dan helder glas. Je kunt het vergelijken met een zonnebril die licht tegenhoudt. Minder licht doorlaten betekent een wijdere diafragmaopening en/of een lagere sluitertijd kunnen gebruiken. ND-filters zijn met name belangrijk bij video-opnamen. Daar zit de filmmaker op vaste ideale ISO-waarden en sluitertijden. Bij de fotografie is er meer ruimte om met ISO, sluitertijd en ook diafragma te spelen.

De hoeveelheid lichtreductie wordt bij Grijs/ND-filters vermeld in stops. Te vergelijken met diafragmastops, 1 stop dichter geeft de helft van de hoeveelheid licht. Bijvoorbeeld is het verschil tussen F5.6 en F8 1 diafragmastop. Hetzelfde geldt voor sluitertijden. Het verschil tussen 1/60ste en 1/125ste seconde is een stop.

Bij de ND-filters staat de hoeveelheid lichtvermindering vermeld op de vatting van het grijze glaasje of op de desbetreffende ND-schakelaar op het camerahuis. Bijvoorbeeld bij een camcorder de standen 1/4, 1/8, 1/16 en 1/32. Staat er op een filter NDX32 dan wordt de sluitertijd 32 maal langer. Bij ND2 is er 1 stop, ND4, 2 stops, N8 3 stops en N16 4 stops minder licht. N.B.: sommige camcorders geven alleen de stand 1, 2 en 3 of meer op. Kijk in de gebruiksaanwijzing hoeveel stoppen dat inhoudt.

Soorten ND-filters

Als eerste het onderscheid tussen ingebouwde en externe ND-filters. Bij camcorders zijn de ND-filters dikwijls al ingebouwd. Je kunt hen dan met een hefboompje buiten op het camerahuis bedienen. Bij enkele exemplaren kan dat ook via een menu. Bij hybride systeem- en fotocamera’s zijn vaak geen ND-filters ingebouwd. Er valt de laatste tijd met speciaal voor video bedoelde modellen wel een stijging van ingebouwde ND-filters te bespeuren. Zit er geen ND-filter in het camerahuis dan kan er gewoon eentje voor het objectief geplaatst worden. Er is keuze uit:
• Losse ND/grijsfilters met een vaste sterkte.
• Variabele ND/grijsfilters. Door aan de ring van dit ND-filter te draaien verander je traploos het aantal stops. Belangrijke voordelen daarbij zijn dat een enkel ND-filter vaak volstaat en er nauwkeuriger, ook tussenstoppen, te regelen valt.
• Een elektronisch naadloos variabel ND-filter. Ondermeer ontwikkeld voor professionele Sony camcorders.
• Een polarisatiefilter. Dat vermindert de hoeveelheid licht, verzadigt de kleuren en neemt schitteringen / reflecties weg.
Welk ND/Grijsfilter voor jou het beste is hangt van de eigen opnamedoelen af. Bij video geldt altijd dat de sluitertijd het dubbele van de framerate moet zijn om storende lichtflitsen te vorkomen. Bij teveel licht regelt de videofilmer dat met ND perfect bij.
De juiste diafragmawaarde en/of het Grijs/ND-filter kunnen het verschil betekenen tussen een goed gelukte of verprutste opname. Zowel bij video als foto geldt dat alleen de juiste hoeveelheid licht zorgt voor briljante, fraai gekleurde, niet overstraalde en contrastrijke shots.